لەو وڵاتە کە دەوڵەمەنە وە نەفت، چارەکیگ لە عراقییەیل لاتن

 ئامارە فەرمییەیل حکومەت دەرخەن کە لاتی رەسیەسە نزیکەی 21% لە دانیشتگەیل، هاووەخت شمارەی هەژارەیل وە نزیکەی 11 ملیۆن کەس لە بڕ دانیشتگەیل 42 ملیۆن کەس لە عراق مەزەنە کریەێد.

داتا فەرمییەیل وەزارەت کار و کاروبار کۆمەڵایەتی باس ئەوە کەن کە نزیکەی ٧ ملیۆن عراقی مانگانە دەسمیەتی دارایی لەلایەن حکومەتەو وەرگرن، کە پیشبینی کەێد تا ٩ ملیۆن زیای بکەێد، و نشانیش کەێد کە ئەوان دەسمیەتی خوازن.

راپرسییگ لەباوەت ئاست نەداری لە عراق

 ریژەی کەمدەسی لە عراق لەسەد 20.5 تا 21  رەسیە، وەپەی راپرسییگ وەرین، وەگورەی قسەکەر وەزارەت پلاندانان، عەبدولزەهرە ئەلهنداوی، کە ئویشێد “ئیرنگە دیوان ناوەندی ئامار سەری هاناو کار جیوەجیکردن راپرسییە ئابووری و کۆمەڵایەتییەیل ماڵەیل لە عراق”.

 هنداوی ئەرا ئاژانس شەفەق نیوز وت “ئی راپرسییە لە ناوڕاس مانگ تەمموز گوزەشتە دەسوەپی کردیە، و تا ماوەی ساڵیگ وەردەوام بوود، یەکەمیان لە کانوون دویەم ئایندە کۆتایی تیەێد، دویەمیشیان لە مانگ یەک ساڵ ٢٠٢٤ دەسوەپی کەێد، و لە مانگ تەمموز ئایندە کۆتایی تیەێد”.

 دووپاتیش کرد کە "ئی راپرسییە نیشاندەر نووە لە واقیع ئیسە لە رەی کڕ لاتی و ریژەی هەژارەیل و هەژارترین پارێزگا و قەزایل خەێدە وەرچەو، ئی داتایلە بونە زانیاری ئەرا سێیەم ستراتیژی دژوە نەداری کە وەزارەتەگەی ئەرای ئامادەکاری کەێد و رەسیەسە گامەیل پیشکەفتگ”.

هەمیش ئویشێد"ئی ستراتیژییە رەهەندە فرەییەیل نەداری لەوەرچەو گرێد، کە پەیوەندی وە (تەندروسی، نیشتەجیبوین، پەروەردە، داهات، و خوەراک) دیرن، لەڕی بڕیگ سیاسەت و ریکارەو کە لایەنە پەیوەندیدارەیل جیوەجیی کەن".

وەگورەی ریخریاگ نەتەوە یەکگرتگەیل، “هەژاری تەنیا پرسیگ ئابووری نییە، بەڵکم دیاردەیگ فرەڕەهەندە کە نەوین داهات و توانای سەرەتایی ئەرا ژیان وە سەربەرزی وەخوەی گرێد”.

ریخریایەگە ئویشێد: "ئەو کەسەیلەگ لە لەلاتی ژیان کەن وەدەس چەن جویریگ بیبەشی وەیەکەو ناڵن، لەوانە: رەوش کارکردن رخبەر، ماڵ و میلکان نا ئارام، نەوین خواردن خاس، نایەکسانی دەسڕەسین وە دادپەروەری، و سنوورداری رەسین وە چەودیاریکردن تەندروسی."

قەیرانەگە "گەورەس"

 لەو چوارچیوە، سەرۆک ناوەند ستراتیجی ئەرا مافەیل مرۆڤ لە عراق، فازڵ ئەلغەراوی ئویشێد: “هەژاری یەکیگە لەو کیشە و سەختیەیل گەورە کە عراقییەیل رووژانە وەگەردی هەڵسوبنیش کەن، رووژ جەهانی لاتیش وەهویرخستنە ئەراک ئی میحنەتە، وە تایبەتی وەگەرد بویین فرەیگ لە ژن  بیوەژنەیل، یەتیمەیل، خاوەن خوازینە تایبەتەیل و پیرەیل.” و شمارەی فرەیگ لەوانەگ هانە لە ژیر کڕ هەژاری.”.

 غەراوی ئەرا ئاژانسی شەفەق نیوز وتیش: “کاردانەوەیل قەیران ئابووری نشانەی قەیرانیگ گەورەس  ئەرا ئی چینە و رخیگ وەردەوامە، لە وەختیگ ئی کەسەیلە بڕە پویلیگ هاوتا وەرد بڕ بەهای بنەڕەت لایەنەیل ژیان وەدەسیان نیەکەفێد، و تیکە نانەگە وەدەسیان نیەکەفێد، وەتایبەتی مەرجەیل نیشتەجیبوین، تەندروسی، پەروەردە و ئەو باوەتەیل ژیان”.

 دووپاتیش کەێد: "رخەیل هەژاری فرەس، یەیش بەرهەمهاوردن  بڕ فرەیگ لە بودجەی گەپ خوازێد لە عراق ئەرا پاڵپشتیکردن ئەو چینەیلە و ئەگەر رەفتارکردن وەرد لاتی وە شیوەیگ وەرچەو".

نەتەوە یەکگرتگەیل نووڕینی وە بڕیگ ئامار گرنگ پەیوەندیدار وە رووژ جەهانی نەهیشتن هەژاری کردیە، لەوانە وە مەزەنەکردن 7%ی دانیشتگەیل جەهان (نزیکەی 575 ملیۆن کەس) کە هاتێ تا ساڵ 2030 خوەیان لە نەدارییگ فرە گیر خواردنە.

وتیش: لە وەڵام قەیران خەرج ژیان، ١٠٥ وڵات و خاک نزیکەی ٣٥٠ ریکار مقیەتیکردن کۆمەڵایەتی راگەیانیە لە ماوەی مانگ شوبات ٢٠٢٢ تا شوبات ٢٠٢٣.

 لە وەختیگ بەرنامەی گەشەپیدان نەتەوە یەکگرتگەیل رووشنایی خستە بان بڕیگ شمارەی پەیوەندیدار وە قەیران هەژاری جەهانی و گامەیل نواگیریی، و وت: ئەگەر مەزەنەیل ئیسە وەردەوام بوون، هاتێ 7% لە دانیشتگەیل جەهان تا کۆتایی ئی دەیە هانە لە نەداری فرەیگ.

شیکارییگ بەرنامەی گەشەپیدان نەتەوە یەکگرتگەیل رەسیە ئەو ئەنجامە کە لە ناوەین ساڵەیل ٢٠٢٠ تا ٢٠٢٣، ١٦٥ ملیۆن کەس کەفتنەسە لاتی، چوینکە خزمەتگوزاری قەرزەیل خەرجییەیل لە بوارە گرنگەیل جویر مقیەتیکردن کۆمەڵایەتی، تەندروسی و پەروەردە کەڵەکە کردیە.

 کەموکوڵی "حکومەت"ی.. و فەرمانبەرەیل "بیکارییگ رازیکەر"ن.

 لای خوەییش خانمە ئەندام دەسەی ماف مرۆڤ پەرلەمان، نیسان ئەلزایر، هووکارەیل “بڵاوبوین هەژاری لە سەرتاسەر عراق گلەو دەێد ئەرا شکست حکومەتەیل یەک لە دوای یەک لە دروسنەکردن چارەسەر ئەرا ئی گیچەڵە، وە وازکردن بەرهەمهاوردن، گورجکردن کەرت تایبەت، و دروسکردن دامەزریاگ نوو ئەرا جیگیرکردن فەرمانبەرەیل”.

لە قسەیلی ئەرا ئاژانس شەفەق نیوز، نیسان خان وتیش: “ئەو دەرفەتەیل کارەیلە کە حکومەت دروسیان کەێد، بیکاریی رازیکەرە ئەرا دڵخوەشکردن جادە و مژین تویڕەییەگەی، و بودجەگە فەوتنێد، یەیش بار دەوڵەت سەنگینەو کەێد”.

 هەمیش ئویشێد "دەسەی ماف مرۆڤ نووڕێد کە پارێزگایل باشوور موسەنا، دیوانیە و زیقار هەژارترینن"، ودياري كرد كە کار ئەوسا فرەتر بوی هەناێ ئاو بوی، وەتایبەت لە تاڵاوەیل و ئاوایەیل لە وە کشتوکاڵی و ماسیگردن و باڵندە راوکردن و ئیوەتکردن گامیش”.

 وتیش: "وەلێ ئیرنگە لەوەر هشکەساڵییەو ئەو ئاژەڵەیلە مردارەو بوینە و کشتوکاڵی وەسیایە، یەیش هیشتیە دانیشتگەیل ئەو ناوچەیلە نەدارەو بوون و ناچار بوون روی وەرەو شارەیل بکەن".

 هەمیش وت: “فرەترین زیانلیکەفتگ گەنجەیلن،  کە پیاو کۆمەڵگەی ئیمە ئەو کەسەس کە کار ئەرا دراوردن تیکە نان خیزانەگەی کەێد، بەڵام ژنەیلیش کەفتنەسە سەختی، وەتایبەت ئەوانەگ هانە تاڵاوەیل، کە لە روی داراییەو خاوەن پویل جیان لە شوییان وە ئیوەتکردن گامیش و فرووشتن بەرهەمە شیرەمەنیەیل."

لە کۆتایی قسەیلی، زایر دووپات کەێد کە "ئی گیچەڵەیلە لەلایەن دەسەی ماف مرۆڤ پەرلەمانەو دەسنشان کریان و لە دەس حکومەت مەنیە."

 کارەیل حکومەت

وە گلەوخواردن ئەرا قسەکەر وەزارەت پلاندانان، عەبدولزەهرە ئەلهنداوی، دووپات کەێد کە “رەوش عراق لە فرە لایەنەو لە ماوەی ساڵ ئیسەی 2023 پیشکەفتنیگ وەخوەی دیە، کە یەیش رەنگدانەوەی خاسیگ لەبان ژیان هەژارەیل دیرێد”.

ئاشکرا کەێد کە “یەکیگ لە گرنگیەیل بەرنامەی حکومەت  گرنگیداین وە چینەیل ناسک و پەراویزخریایل کۆمەڵگا، و لاتەیل وەتایبەتیە، لە ری بڕیگ سیاسەت، کە یەکەمیان لە فراوانکردن تووڕ پاراستن کۆمەڵایەتی و لەخوەیگردن چەن خیزانیگ و تاکەیل ناو ئی تووڕە بوی”.

 وتیش: "ئەو چشتەگەی ترەک وە خاسترکردن و زیایکردن خوازین خوەراکە لەناو کارت بەشەخوەراکی و یەیش رەوشیگ سەقامگیری دروس کەێد دویای دابینکردن خوازینەیل خوەراکی سەرەتایی ئەرا خیزانەیل، و سەوەتەی خوەراک تایبەت ئەرا خیزانە کەمدەسەیل".

 دووپات کەێد کە "ریکاریگ ترەک حکومەت هەس لەبوار خزمەتگوزاری، و لەبوار دەسکردن وە کار لەبان ئەو پرۆژەیلە کە وسیانە و دویاکەفتنە، هەرلیوا پڕۆژەی نوو هەس کە دەرفەت کار پەیا کەێد و داهات خاسترەو کەێد، یەیش رەنگدانەوەی خاسیگ لەبان ئەو پرۆژەیل دیرێد”.

جەهان یاد رووژ جەهانی نەهیشتن هەژاری، لە 17ی تەشرین یەکەم گشت ساڵیگ کەێد، وە ئامانج پەرەپیدان لەیەکفامستن و گفتوگۆ لەناوەین ئەوانەگ لە هەژاری ژیان کەن و ئەو چینەیل کۆمەڵگا.

نەتەوە یەکگرتگەیل لە ساڵ ٢٠٢٣ رووژ جەهانی نەهیشتن هەژاری وەڕیەو بەێد، لەژیر دروشم “کار شایستە و مقیەتیکردن کۆمەڵایەتی - داناین کەرامەت لە ئاست جیوەجیکردن ئەرا گشتی”.

شایەتحاڵ زنی نشان دەن کە ئەوانەگ لە لاتییگ فرە ژیەن فرەجار کەفنە رەوشیگ مەترسیدار و ناڕێک، ساعەتەیل درویژ و شەکەتی کارکەن، بەڵام وەگەرد ئەوەیش نیەتوەنن داهاتیگ وەدەس بارت کە بەش ئەوە بکەێد تا بتوەنن وە شیوەیگ گونجیای خوەیان و خیزانیان گوزەران بکەن.