کورد فەیلی… رەنجیگ چەوەڕی چارەسەری یاسایگ گومابوی لە پەرلەمان کەێد

کورد فەیلی… رەنجیگ چەوەڕی چارەسەری یاسایگ گومابوی لە پەرلەمان کەێد
2025-01-25T09:47:20+00:00

 شەفەق نیوز/ کوردەیل فەیلی کە لە بەغدا و ناوڕاس عراق بڵاو بوینە، وەدەس چەن کێشەیگ ناڵن،  دیارترینیان پرس شەهیدان، ناکۆکی موڵک و ماڵ، و قەرەبووکردن، یە بیجگە لەوەگ وەردەوامی رەفتار "نادادپەروەرانە" لەلایەن بەشیگ لە فەرمانگەیل حکومەتەو، کە بوودە مدوو دویاکەفتن لە تەواوکردن مامەڵەگانیان، لە وەختیگ پسپۆرەیل داوا کەن کە پەرلەمان گام بنەێد ئەرا یاسادانان  یا رەفتارکردن وەرد بەشیگیان وەشیوەیگ کە ئاسانکاری بکەێد ئەرا وەدەسهاوردن مافەیلیان.

 کوردەیل فەیلی لە سەردەم حوکمڕانی ئەحمەد حەسەن ئەلبەکر، سەرۆککۆمار وەرین، لە ساڵەیل ١٩٧٠ و ١٩٧٥ و دویای ئەویش رژیم سەدام حسێن لە ساڵ ١٩٨٠ تویش بارکردن و ئاوارەبوین و گردن و کوشتن بوین و میژوونویسەیل نووڕن کە ئەو بارکردنە لەوەر پەیوەندییە تائیفی و نەتەوەییەیل هاتوین.

لە کۆتایی هەفتایل سەدەی گوزەشتە و سەرەتای هەشتایل سەدەی گوزەشتە، رژیم بەعس دەس کرد وە هەڵمەتیگ گەورە ئەرا بارکردن کوردەیل فەیلی و زەفتکردن ڕەگەزنامەی عراقی لەلییان و دەسناین وەبان موڵک و پویل جویلیای و نەجویلیالیان.

 رژیم وەرین کە نزیکەی سێ دەیە وە سەرۆکایەتی سەدام حسێن، هەزاران گەنج کورد فەیلی سەرنقوم کرد، و تا ئیسەیش چارەنویسیان نادیارە، کە هاتێ لە ناوەندەیل دەسگیرکردن گیانیان لەدەسدانە یا زنیوەچاڵ کریانە.

دادگای باڵای تاوانەیل لە ساڵ 2010 بڕیار خوەی وەبان تاوانەیل ئاوارەکردن و بیسەروشوینکردن و زەفتکردن ماف کوردەیل فەیلی دەرکرد و وە تاوان جینۆساید دادەی قەڵەم، هەر لەو ساڵە حکومەت عراق بڕیاریگ دەرکرد کە لەناوی پەیمان لاوردن کاریگەرییە بەدەیل وەئامانجگرتن کوردەیل فەیلی دا، هەمیش ئەنجومەن نوێنەرەیل عراق لە ساڵ 2011 بڕیاریگ دەرکرد کە لەناوی پرۆسەی ئاوارەکردن  سەرنقومکردن فەیلیەیل وە تاوان جینۆساید دادە قەڵەم.

 

یاسایگ کە لە  پەرلەمان گوما بویە 

 لەو چوارچیوە، فوئاد عەلی ئەکبەر، راوێژکار کاروبار کوردەیل فەیلی لە پەرلەمان عراق، ئویشێد: “دادگای تاوانەیل دان وەوە نا کە ئەو تاوانەیلە وەرانوەر کوردەیل فەیلی ئەنجامدریانە جینۆساید بویە و لە ژیر رووشنایی یەیش، سەرۆکایەتی وەزیرەیل بڕیار 426 ساڵ  2010 دەرکرد ئەرا لاوردن ئەو کاریگەرییە بەدەیلە لەبان کوردەیل فەیلی دروسبوینە”.

 ئەکبەر ئەرا ئاژانس شەفەق نیوز وتیش: “دەسەیگ لە وەزارەت رووشنهیری ئەرا لاوردن شوینەوارە بەدەیل دروس کریا و دەسەیگ ترەکیش لە وەزارەت ماف مرۆڤ (دوياتر وەزارەتەطە هەڵوەشياوە)، ئەو دسەیلە دەس کردن وە رووماڵکردن ڕووبەریگ فراوان”.

وتیش: “دویای ئەوە سەرۆک وەزیرەیل فەرمان دیوان 122 دەرکرد ئەرا دروسکردن دەسەیگ وە ئەمینداریەتی گشتی ئەرا لاوردن کاریگەرییە بەدەیل لەبان سەر کورد فەیلی ئی دەسە لە ئەندامەیل نەتەوەیی، کووچبەرەیل، ئاوارەیل، ناکۆکییەیل موڵک و ماڵ شەهیدان و زیندانیان هاناوی، و گشت لایەنەیل خوازیاگ لە کێشەیل کوردەیل فەیلی، و ئی دەسە فرە چشت لە پرسەیل کوردەیل فەیلی وەدەس هاورد”.

وتیش: دویای دیدگایگ دەرکرد ئەرا دروسکردن دەسەی نوویگ وە فەرمان دیوانی 33 لە سکرتاریەت گشتی ئەنجومەن وەزیران، و ئی دەسە وەردەوامە لە وەدویاچگن ئەرا پرسەیا کوردەیل فەیلی و دەسنیشانکردن کێشەیلیان، بەڵام لەترا بڕیگ باوەت هەس کە کێشەی مشتومڕی دیرن و  هەموارکردن یاساگە خوازن جویر باوەت پەیوەندیدار وە ڕێنماییەیل، ئەراوە گامیگ نریا ئەرا یاسادانان ئەرا ڕێکخستن مافەیل کورد فەیلی.

ئاشکرا کرد کە “بەشیگ لە کێشەیل کوردەیل فەیلی دەرئەنجام گیچەڵ یاساییە، کە  یاسای نوو یا هەموارکردن یاساگە خوازێد ئەرا چارەسەرکردن ئەو هەڵەیلە و تا گشت ئەو کێشەیل کورد فەیلیە وەدەسیانەو ناڵن، ڕێکبخریەن ئەراوە سیانویس یاسایگ کە مافەیل کورد فەیلی رێکخەێد ئامادەکریا و دریا وەزارەتەیل ئەرا دەربڕین تێبینی لەبانی، دویای ئەوە سیانویس یاساگە خریا وەردەم زیاتر لە لایەنیگ لەناو ئەنجومەن نوێنەرەیل، بەڵام سیانویسەگە خریا ناو پەرلەمان و ماوەی دوو ساڵە هویچ پسشکەفتنیگ وەخوەی نەیە”.

 

کۆتای فەیلی… ستەم و نادادپەروەری

چەودیاریکەرەیل نووڕن کە فرە فایل پەیوەندیدار وە کورد فەیلی هەس کە دویاکەفتن و نادادپەروەری هاناویان، لەوانە سنووردارکردن کۆتای کورد فەیلی لە پەرلەمان عراق وە یەک کورسی،  کە یە کەمە و نادادپەروەرانەس وەرانوەریان، کە ئەوان چینیگ گەورەن، داوای زیایکردن کۆتاگە ئەرا ٥ کورسی کردن تا هاوتەریب بوود وەرد قەوارەی دانیشتگەیل وەگەرد ئاستیگ ڕاستەقینەی بویینیان لە بەغدا و دیالە و واست.

لەی باوەتە سیاسەتمەدار سەروەخوەی، حەیدەر هیشام فەیلی ئویشێد: “حکومەتە یەک لە دویای یەکەیل لە ساڵ ٢٠٠٣ تا ئیسە فرە بڕیار لە مافەیل کورد فەیلی دەرکردنە، بەڵام کێشەگە لە جیوەجیکردن ئەو بڕیارەیلەسە و ئەو ڕۆتینە کە  بەشیگ لە دەسەڵاتە پەیوەندیدارەیل دیرن”.

فیلی لە قسەیلی ئەرا ئاژانس شەفەق نیوز وت: “هەر ئەراوە ئیمە دویاکەفتن لە فرەی باوەتەیل فەیلی دوینیمن نموونەیگ لەوەیش دوودڵی پەرلەمان عراقە لە جیوەجیکردن بڕیارەگەی دادگای فیدراڵی ئەرا زیایکردن شمارەی کورسییەیل نوێنەرایەتی کۆتای پەرلەمانی فەیلی، هەکاتی پێکهاتەی مەسیحی.”

هەر ئەوەشە کە  ئەندام ئەنجومەن پارێزگای بەغدا، عامر فەیلی داوای کەێد، کە ئویشێد “کورد فەیلی کۆتای پەرلەمانی دیرێد کە تەنیا ئەرا پارێزگاری واست دیاری کریاس، دەنگدانیش لە چوارچیوەی ئی پارێزگا بویە و پارێزگارەیل ترەک نەویە، بەڵکم داواکارییەگەی 45/فیدراڵی لەلایەن دادگای فیدراڵیەو سەرکەفت”.

عامر فەیلی ئەرا ئاژانس شەفەق نیوز وت: “بڕیارنامەی ٤٥ فیدراڵی عراقی وە یەک ناوچەی هەڵوژاردن زانیە، جویر مەسیحییەیل و سابیەیل، ئەراوە لە وەخت یاسادانان لە یاسای هەڵوژاردن وەرین، بڕیار بوی بڕیارنامەی ٤٥ دادگای فیدراڵی جیوەجی بکریەێد تا گشت کوردەیل فەیلی کە ئامادەن، چ لە دیالە، یا بەغدا، یان هەر وڵاتیگ ترەک، ماف ئەو بیاشتوون لە شوینیگ ترەک عراق، ئەو کاندید هەڵوژن کە وە گونجیاگ زانن ئەرا نوێنەرایەتیکردن لە ئەنجومەن نوێنەرەیل، بەڵام ئی بڕیارە جیوەجی نەکریا”.

 لەباوەت شمارەی کوردەیل فەیلی وت: “سمارەی فەیلی نادیارە، و لە دوایین سەرژماری کە لەلایەن وەزارەت پلاندانان عراقەو ئەنجامدریا نەتەوە و ئایینی خستە پشتگووش و یەیش نادروس بویە، چوینکە زانین شمارەی راسیانەی کورد فەیلی، و پێکهاتەیل ترەک مەسیحییەیل و ئێزیدییەیل و شەبەکەیل، هیلێد شایستەییەیل وە یەکسان بەشەو بکریەن”. 

 لەباوەت شمارەی ئەوانەگ ئەرا عراق گلەوخواردنە، لە کۆتایی قسەیلی وت: “کۆمسیار باڵای پەنابەرەیل نەتەوە یەکگرتگەیل لە ڕاپۆرتیگ لە ساڵ 1997 وت: شمارەی ئەو کەسەیلە ئاوارەبوین ئەرا ئیران نزیکەی 597 هەزار کەس بوین، بەڵام لەورا هویچ ئاماریگ دیار نییە ئەرا شمارەی ئەوانەگ گلەو خواردنە”.

وەزارەت کووچ و کووچبەری عراق لە ساڵ ٢٠١٠ ڕاپۆرت دا کە لە ساڵ ٢٠٠٣ەو ڕەگەزنامە ئەرا نزیکەى ١٠٠ هەزار کورد فیلی گلەودریاس بیگومان یەیش شمارەیگ کەمە وەرانوەر ئەوانە کە ئاوارە بوین، کە وە ناچارى شمارەیان زییایەو بویە لەئەنجام لەداڵگبوین و خیزانە نووەیل لە ماوەی ٤٣ ساڵ.

داننان وە شەهیدبوین کوردەیل فەیلی

 جی باسە کە رووژ ٦ کانون دویەم، دویای دەیان ساڵ لە چەوەڕیکردن، وەڕێوەبەر بەش یاسایی و وەرپرس دەسەی کاروبار کوردەیل فەیلی لە دەزگای شەهیدان، تاریق مەندەلاوی، دەسکردن وە تەواوکردن مامەڵەی سەرنقومبویەیل   راگەیان کە شمارەیان ٢٢ هەزار کەس بویە.

مەندەلاوی لە چەوپیکەفتنیگ وەرین وەرد ئاژانس شەفەق نیوز وت: “دامەزراوەگە لەباوت پرس شەهیدان بیسەروشوین کوردەیل فەیلی قسە وەرد نویسینگەی سەرۆکوەزیرەیل عراق کرد، نویسینگەیش قسە وەرد ئەنجومەن باڵای دادوەری کرد، کە لە ئەنجامی کۆمپانیایەکی دادگایگ تایبەتمەن  دروس کریا ئەرا وەدویاچگن لە چارەنویسیان، وە تایبەت کە فرەیان لە دەفتەر ڕەگەزنامە وە زنی توومار کریانە”.

مەندەلاوی وتیش: “دامەزراوەگە کار کرد ئەرا وەزویمردن نواخستن فایلەیل و وەدەسهاورن بڕوانامەی مردن لە ری دادگای کەرامە، ک دادگای بار کەسی نووڕیە فایلەیل، و ئەوان وە شەهید هەژمار کریەن و لە بڕگەیل یاسای دامەزراوەی شەهیدان جیگیر کریانە وەکورەی یاسای  شمارە ٢ ساڵ ٢٠١٦”.

مەندەلاوی هەمیش وت: "شمارەی ئەو فایلەیلە کە بڕوانامەی مردنیان دەرچگ، تا ئیسە رەسیەسە ٧٠ فایل".

لەڕی ئاژانس شەفەق نیوز داوا کرد لە کەسوکارەیل شەهیدەیل و بیسەروشوینەیل کرد  سەردان  بەش یاسایی، دەسەی کاروبار کورد فەیلی لە دەزگای شەهیدان بکەن، ئەرا تەواوکردن ڕێکارەیل".

مەندەلاوی ئاشکرا کرد کە “ئامارەیل بویین 22 هەزار شەهید سەرنقومکریای دووپات کەن کە فرەیان لە زیندانەیل نوگرەت سەلمان، زیندان شمارە یەک، زیندان شوعبە پەنجەم، ئەبوغرێب و زیندانەیل ترەک بوینە”، وتیش “ ئی شەهیدەیلە لە قەورە وەکۆمەڵەیل زنیوەچاڵ کریانە، بەڵام هیمان لە دەفتەر ڕەگەزنامە وە زنی توومار کریانە.”

لە مانگ نیسان ساڵ 2024 وەزارەت ناوخۆی عراق رینمایی دادە وەڕێوەبەرایەتییەیل  کە وسانن وسڕەوکردن و پلەبەرزکردنەوەی کورد فەیلی لە هەر شوینیگ بوون هەڵبگرن، یەیش لە وەڵام داواکارییەیل کە لەلایەن سەرۆک ئەنجومەن نوێنەرەیل وە وەکالەت (ئەو وەختە)، موحسین مەندەلاوی، وە ئامانج لاوردن ئەو کاریگەرییە بەدەیلە کە رژیم وەرین بەعس لە دژ ئی چینە لە کۆمەڵگا جیوەجی کرد.

 سەرەتای تاوانەیل وەبان کوردەیل فەیلی

شمارەی فرەیگ لە کوردەیل فەیلی وە دەسپیچگ رەگەزپەرسی و تائیفی لە خاک و ماڵ و حاڵ خوەیان ئاوارە بوبن، کە لە مانگ نیسان ١٩٨٠ دەسکریا وە رخدارترین پرۆسەی ئاوارەکردن وەکۆمەڵ کە لە چوارەم مانگەو دەسوەپی کرد و وە درویژایی قۆناغ دویاتر وەردەوام بوی.

 ئی تاوانەیلە لە ساڵ ١٩٦٩ دەسوەپی کرد، هەناێ حکومەت بەعس کە لە ساڵ ١٩٦٨ وە کودەتایگ سەربازی دەسەڵات گردە دەس، دەسکردە هەڵمەت بارکردن زوورکاری و دەروەدەری وەبان کوردەیل فەیلی وەمدوو نەتەوەیی و تائیفی لە ساڵ ١٩٧٠ زیاتر لە ٧٠ هەزار فەیلی باریان کریا ئەرا ئیران و ڕەگەزنامەی عراقییان زەفت کریا، لە ناوەین ساڵەیل ١٩٧٠ تا ١٩٧٣ چەن شیوەیگ شەرنقومکردن و لەسێدارەدان توومارکریا.

 راسییە میژووییە توومارکریاگەیل دەسنشان ئەوە کەن کە ستەمکاری وەبان کوردەیل فەیلی لە سەردەم ڕژیم وەرین چەوسانیگ سیستماتیکی بویە لە بانیان و ستەمکاری تا رادەی فرەیگ زیای کردگە هەناێ کاتێک وەبڕەو کەفتنە وەر هەڵمەتیگ گەورە لەلایەن رژیم وەرین،  کە لە ساڵ ١٩٧٩ەو لەسێدارەدان سیستماتیکی ئەنجامدا، کە رەسیە ناوچەیل کەورە لە عراق و کوردستان.

 دویای ئەوە، رژیم وەرین لە ساڵ 1980 بڕیارنامەی شمارە 666 دەرکرد کە کوردەیل فەیلی ڕەگەزنامەی عراقی لەلییان زەفت کرد و وە ئیرانی دریانە قەڵەم، کە قیزەونترین تاوانە مرۆییەیل ئەنجامدریا، لەوانەیش ناچارکردن ئەو پیاوەیلە ژن لە کورد فەیلی خوازینە واز لەلییان بارن،  وەرانوەر بڕە پویلیگ، یا وەگەردی باری لە وڵات کریەێد یا زیندانی کریەێد. 

ئامارەیل دەسنشان کەن کە لە ئەنجام هەڵمەتەیل ستەمکاری نزیکەی نیم ملیۆن کورد فەیلی ئەرا ئیران بار کریان و لەلای کەمەو ١٥ هەزار کورد فەیلی بیسەروشوین بوین کە فرەیان گەنج بوین و دویای ئەوە شوین ە نوینیان و روفاتیان پەیا نەکریا،  بازرگان و ئەکادیمییەیل لە بەغدا کریانە ئامانج.

 وەگورەی مەزەنەیل حکومەت، شمارەی بیسەروشوینەیل لە ناوەین ساڵەیل (١٩٨٠ تا ١٩٩٠) نزیکەی یەک ملیۆن و ٣٠٠ هەزار کەس بویە، لەوانە ئەوانەگ لە زیندانەیل لەسێدارەدریانە یا گیانیان لەدەسدانە، و ئەوانەی ترەکیش کە سەرنقوم بوین.

 کوردەیل فەیلی لە خەڵکە دەوڵەمەنەیل عراق بوین، وەتایبەتی لە بەغدای پایتەخت، بیجگە لەوە لە ئەنجام ئارەزوو خوەنەواری پۆست باڵا داشتنە.

فرە لەو تاوانەیلە لە ماوەی ئی دواییە دویای رمیان رژیم لە ساڵ ٢٠٠٣ بەڵگەدار بوین، بەڵام هیمان بەڵگەنامەیل نەڕەسینە ئاست ئەو تاوانەیلە کە وەرانوەر کوردەیل فەیلی ئەنجام دریان.

هەرچەن رژیم وەرین رمیا، بەڵام کوردە فەیلیەیل ماف تەواو خوەیان وەدەسیان نەکەفت، وەگورەی بەڵگەیل کە نشان دەن  فرەی ئەو کوردە فەیلیەیلە کە ئەرا عراق گلەو خواردن، کەفتنەسە وەر ئاستەنگی لە داواکردن ڕەگەزنامەی عراقی خوەیان.

Shafaq Live
Shafaq Live