چوین دەسەواژەی "کەمینە" مافەیل میژوویی ئاشوورییەیل لە عراق گوما کرد؟
شەفەق نیوز - ئەڵگەردان تایبەت
ئاشوورییەیل بەشداری لە دروسکردن شارستانیەتەیل عراق و میزۆپۆتامیا کردنە، هەرچەن خەڵک رەسەن ئی وڵاتەن، بەڵام وەدرویژایی سەدەیل پەراویزخریان، وەتایبەت لە سەردەم مستەفا کەمال ئەتاتورک لە تورکیا و رژیم وەرین وە سەرۆکایەتی سەدام حسێن لە عراق، وەگورەی ئاژانس ناودەوڵەتی ئاشووری، دەسەواژەی "کەمینە" وە شیوەیگ باو ئەرا وەسفکردنیان وەکار هات، یەیش نشان گوماکردن مافەیل مێژووییان دەێد.
ماڵپەڕ ئاشووری، لە راپۆرتیگ کە ئاژانس شەفەق نیوز ئەڵگەردانی کرد، باس ئەوە کەێد کە، وەکارهاوردن دەسەواژەی "کەمینە" ئەرا ئاشوورییەیل لە تورکیا و دویاتریش لە عراق، پەیوەندییگ نزیک وە ئەجێندای سیاسی و ناسیۆنالیستی ئەو وڵاتەیلە دیرێد، وەتایبەتی لە سەدەی بیس.
وەگورەی راپۆرتەگە، هەرچەن ئاشوورییەیل رەسەن میزۆپۆتامیان، بەڵام دەسەواژەی "کەمینە" ئەرا شیوانن بوینیان و نکۆڵی لە مافە مێژووویلیان و پەراوێزخستن کاریگەرییان لە گەشەسەنین سیاسی و کۆمەڵایەتی خوەرھەڵات ناوەڕاس هاوچەرخ وەکارهاوریاس، لە ڕاپۆرتەگە ئاشکرا کرد کە دویای رمیان ئیمپراتۆریەت عوسمانی لە کۆتایی جەنگ جیهانی یەکەم، کۆمار نوو تورکیا وە سەرۆکایەتی مستەفا کەمال ئەتاتورک دەسکرد وە بەرنامەیگ نەتەوەیی لە بیناکردن دەوڵەت، ئەتاتورک و سەرکردە ناسیۆنالیستەیل ترەک تەقەلا دان شویناسیگ یەکگردگ تورک دروس بکەن کە دانیشتگەیل لە ژیر پەرچەم نەتەوەیی دەوڵەتیگ مۆدێرن و عەلمانی و یەکسان یەکبخەێد. ئەراوە گرووپە نەتەوەیی و ئایینییەیل بیجگە تورک، لەوانەیش ئاشوورییەیل، لەبان بویین مێژوویی کوینیان لە ناوچەگە، وە "کەمینە" دریانە قەڵەم.
لەباوەت ئاشوورییەیل، وەگورەی راپۆرتەگە، دەسەواژەی "کەمینە" بویە ئامرازیگ ئەرە سادەکردن و سڕین ناسنامەگەیان، کە ریشەی لە مێژوو هەزاران ساڵ کوتیاس. دەوڵەت نەتەوەیی هەڵسێد ئەرا توومارکردن ئاشوورییەیل جویر "کەمینە"، سەرکەغتگ بوی لە سڕین گرنگییان جویر یەکیگ لە گەلە دامەزرنەیل ناوچەگە.
لە ڕاپۆرتەگە دیاری کەێد کە وەقەڵەمداین "کەمینە" گریە وە سیاسەتەیلیگ دریاس جویر ئاسمیلەکردن زوورکاری، دەسناین وەبان زەوی و سڕین کولتوور، دویای دەسنشانکردن کۆمەڵکوشیی سەیفۆ لە ساڵەیل کۆتایی ئیمپراتۆریەت عوسمانی، ڕاپۆرتەگە باس ئەوە کرد کە "وەکارهاوردن دەسەواژەی 'کەمینە'، لە چوارچیوەی تورکیا بویە ئامرازیگ ئەرا کپەوکردن هەر دەنگیگ ئەگەری لە ئاشوورییەیلەو تا خاک مێژوویی خوەیان و رۆڵ ئەوان لە دروسکردن مێژوو ناوچەگە باێدە بان".
لەباوەت عراقیش لە ڕاپۆرتەگە هاتگە کە وڵاتیگ فرە نەتەوەیە لە عەرەب و کورد و تورکمان و ئاشووری، بەڵام دروسبوین دەوڵەت نەتەوەیی ئەرا فرەینەی عەرەب، گرنگی کەمیگ ئەرا بڕە رەسەنەیلی جویر ئاشوورییەیل وەجیهبشت کە داوای ماف سیاسی، کولتووری، یا خاکی خوەیان بکەن، دامەزرانن عراق نوو لە دوایی جەنگ جیهانی یەکەم، لەژیر دەسەڵات بەریتانیا، بەشداری کرد لە ئایشتکردن ئاشوورییەیل ئەرا "کەمینەیگ".
راپۆرتەگە لە دریژەی قسەیلی وتیش، دویای ئەوە عراق لە ساڵ 1932 سەروەخوەیی وەدەس هاورد، ئاشوورییەیل کە رۆڵیگ سەرەکی لە پەرەپێدان سیستمە سیاسی و کۆمەڵایەتییە مۆدێرنەیل عراق داشتنە، وەرەو پەراویز ناسنامەی عراقی دەڵەک دریان، وتیش: ئاشوورییەیل لە سەرەتای سەدەی بیس رۆڵیگ سەرەکی لە پەرەپێدان ژیرخان عراق و پەروەردە و سوپای عراق داشتن، بەڵام هاتن ناسیۆنالیزمی عەرەبی لە ساڵەیل بیس و سییەیل سەدەی گوزەشتە بویە مدوو تەقەلای رێکخریاگ ئەرا چەسپانن ناسنامەی عەرەب لەبان حیساب پێکهاتەیل ترەک.
وەقسەی راپۆرتەگە، تا ساڵەیل چل و پەنجایەیل سەدەی گوزەشتە، ئاشوورییەیل جویر "کەمینە" دریانە قەڵەم، کە دەسەواژەیگ ئەرا پەراوێزخستن رۆڵیان لە پرۆسەی دروسکردن دەوڵەت عراق وەکار هاوریا، لە ڕاپۆرتەگە دیاری کەێد کە یەیش بەشیگ بویە لە رەوتیگ فراوانتر لە خوەرهەڵات ناوڕاس، کە سنوورەیل دویای کۆلۆنیالیزم گەلەیل رەسەنیان پەراوێزخست لە بەرژەوەنی بڕە نەتەوەیی یا ئایینییە باڵادەسەیل.
لە ڕاپۆرتەگە ئویشێدیش: دەسەواژەی "کەمینە" ئەرا گوماکردن پەیوەندییە میژووییە قویلەیل ناوەین ئاشوورییەیل و میزۆپۆتامیا وەکارهاتگە، لەجیای ئەوە جویر بڕیگ لاوەکی و ژیردەسە وینەیان کیشاس.
لەباوەت حکومەت عراق، وەتایبەتی لە سەردەم سەدام حسێن، ڕاپۆرتەگە وت: کار کردن ئەرا چەسپانن ئی پەراوێزخستنە وە وەکارهاوردن دەسەواژەی "کەمینە" ئەرا زاڵگردن ئەو یاسا و سیاسەتە جیاکارییەیلە و تونوتیژی فەرمی، دیاری کەێد کە "ئاشوورییەیل لە ئەنجام سیاسەت تەعریبکردن لە زەوییە میژووییەلیان ئاوارە بوین و ناسنامەی کولتوورییان وەمدوو ئاسمیلەکردن زوورکاری لە ناسنامەی عەرەب شیویا".
راپۆرتەگە دەس خستە بان دەسەواژەی "کەمینە" کە لە هەردوگ وڵات تورکیا و عراق جویر ئامانجیگ ستراتیژی ئەرا سنووردارکردن دەسەڵات سیاسی و ماف و دانپێدانان ئاشوورییەیل وەکار هاوریا، بەشیگ بوی لە تەقەلایگ فراوانتر ئەرا ناوەندکردن دەسەڵات لە دەس فرەینەی دانیشتگەیل و دروسکردن شویناسیگ نەتەوەیی یەکگردگ، وەکارهاوردن ئی دەسەواژە تەنیا دەسنشانکردن قەوارەی دانیشتگەیلیان نەوی، بەڵکم گامیگ سیاسیی بوی ئەرا کەمکردن کاریگەری و شەرعیەتیان. هەردوگ وڵات وەی دەسەواژە ئەو نووڕینە قامیەو کردن کە ئی بڕەیلە لە ناو نەتەوەیی باو کەمترن.
وەگورەی ئەوە، لە ڕاپۆرتەگە هاتگە کە کەمینەیل جویر هاوبەش تەواو لە ژیان کولتووری و سیاسی و ئابووری دەوڵەت نشان دریەن، ئی نووڕینە وەمدوو یاسا و سیاسەیل زیاترەو بوین که ئاشوورییەیل زیاتر پەراوێز خست و ریگری لەلییان کرد له دەسڕەسین وە پەروەردەی زوان خوەیان، خوەیوەبەری خوەیان، یا مقیەتیکردن میراتی کولتووری خوەیان. یەیش ئەو رۆڵ سەرەکییە ئاشوورییەیلە لە شارستانییەت کوینەی ناوچەگە و گەشەسەنین مۆدێرن گوما کرد، جویر بیگانەیگ لە خاک خوەیان نشان دەێد.
گلەوداین چیرووکەگە
راپۆرتەگە رەسیە ئەو ئەنجامە کە وەکارهاوردن دەسەواژەی "کەمینە" ئەرا ئاشوورییەیل لە تورکیا و عراق، نەک هەر گرنگییان کەمەو کەێد، بەڵک سڕین شوین راسگانییان لە مێژوو میزۆپۆتامیا وەردەوام کەێد ئاشوورییەیل تەنیا بڕیگ بویچگ نیین کە لە چوارچیوەی دەوڵەتیگ گەورەتر ژیەن: ئەوان خەڵک رەسەن خاکەگەن، میراتیگ قویل کولتووری و ئایینی و مێژوویی دیرن کە ئەرا هەزاران ساڵ چوودەو.
ئەراوە وەگورەی راپۆرتەگە، وە گرنگ زانێد کە دووارە بنووڕیمن وە وەکارهاوردن دەسەواژەی "کەمینە" چوینکە ئاشوورییەیل وەردەوامن لە رەنجداین ئەرا ماف و دانپێدانان و مەنینیان، وتیش: "دووارە وتن ئەو چیرووکە پەیوەندی وە گەل ئاشوورییەوە دیرێد، واتە داننان بە بەشدارییەیلیان لە شارستانیەت مرۆڤایەتی و رۆڵ ئەوان جویر گەلیگ دامەزرنەر لە خوەرهەڵات ناوڕاس".
