ئەو چیرووکە کە باسی نەکریاس.. دەیەی تەڵایی کوردستان
ئامادەکردن ئاژنس شەفەق نیوز
لە میژوو هاوسەردەم کوردستان، وەختەیلیگ هەن لە هویرەو نیەچن، لە نەوەیگ پەنابردن جەنگاوەرەیل خوەی دی، و خەونەیلیگ دویاخریای، تەختاییەیلیگ سوپایەیل وەبانیان رەد بوین، و بوو بارووت لە شوین خوەیان هیشتن، و شارەیلیگ وە شەو و رووژیگ لە شوین جەنگ بوینە شوین ژیان.
لەناو ئی سیمای دڕیاگە، ناوەین گوزەشتەیگ پڕ لە جەنگ و ئیسەیگ مینەی ئارامی کەێد، نێچیروان بارزانی دیار دا، نەک جویر سەرکردەیگ یڕ لە دەنگ، بەڵکم جویر سیاسەتمەداریگ کپ و بیدەنگ، روخسار دەیەی تەڵایی لە کوردستان سازیە، و گامەیلیگ دانایی، و بڕیارەیلیگ کە گشتی لە دەفتەر راگەیانن نویسەن، ئەو مەچیرە هویردەیلە کەڵافە کەێد کە ئارامی هەرێم کوردستان دروس کردن لە دویای 2003، و زەمینە ئەرا بانان حزبەگەی پارت دیموکرات کوردستان الكوردستاني (PDK) لەناو هەرێم سازێد.
ئەو دەیە لەناوەین 2003 و2013 جویر سیمایگ سینەمایی درویژیگ بوی، وە رەنگەیل رەنگینیگ ئەرا پڕۆژەیل ئاوەدانی و فێرکاری لەناو یار قویلیگ لەو ململانێەیلە کە وەتەواوی گوما نەوینە، لەی وەخت ناسکە، نێچیروان بارزانی سیاسەتیگ وەکار هاوردیاد لەناو هاوسەنگی فرەتر لە رویوەڕویبوین، و لەبان ئارامی فرەتر لە قیڕە و هاوار، ئەو پیاوە بوی کە ریتم ژیان رووژانە ئەرا هەرێم هاوردەو، کە مەکتەو وە سیستەم واز کریەێد، و ری ئامادە کەرد تا ئاوایەیل وە شارەیلەو بوەسن، پەرچەم قونسوڵخانەی دەوڵەت نوویگ لەبان بینای نوویگ لە هەولێر هەڵدریەێد، نەک تەنیا لە مقیەتیکردن ئاسایش هەرێم سەرکەفتگ بوی، وەلێ هەمیش ئامادەبوین و دەسەڵات هەرێمی و ناودەوڵەتی خوەی قویلەو کرد.
هەرچەن ناسکی ئەو وەختە پاوەنەیل خوەی لەبان بەڵگەکردن راگەیانن و شیەوکردن گشتگیر چەسپان، هویرکردن نەرمیگ ئاشکرا کەێد کە نێچیروان بارزانی گرنگی گەوهەری داشت لە دەڵەکدان پاچک ئارامی و ئاڵشتبوین وەرەو خاسی لە کوردستان، و وساننیگ ئەرا هویرکردن لەی رۆڵەیلە، نەک تەنیا دەسمیەتی دەێد لە فامستن میژوو هاوسەردەم، وەلێ فامستنمان قویلەو کەێد لە کاریگەری کەسەیل لە دروسکردن چارەنویس وڵاتەیل.
لە پشت پەردە، سیاسەتەیل ستراتیژی و لەیەکفامستن نا ئاشکرا و دیبلۆماسەت نەرم جویلەکەر سەرەکی بوین ئەرا ئی ئاڵشتبویەیلە، دوڕیانەیلیگ یەکلاییکەر کە لاپەڕەیل میژوو وەگورەی خوەی باسی نەکردن، وەلێ یەکلاییکەر بوین لە چەسپیان ئاسایش و بنەوگردن دەسەڵات.
هەر لەو وەختە کە سیاسەتمەدارەیل و خاوەن بڕیارەیل ئامانجەیل ئەمنی و سیاسی دیاری کردن، لایەنەیل رەخنەیی و هەڵسەنگاندن خریانە پشتگووش، کە هیشتن فرە لەو سەرکەفتنەیلە کە وەجی هاتن دیار نەیەن، و لە وەختیگ ناسکی باوەتەیل زیایەو بوی، و لەوەر لاوازی بەڵگەکردن و کەمی داهاتەیل، رووشنایی نەخریا وەبان ئەو ماوە و گامەیلە، وەتایبەتی لە ماوەی دەسەڵات نێچیروان بارزانی لە ساڵ 2003 تا 2013 وەو شیوە کە شایستەی خوەی بوود.
مدووەیل ئی پەراویزخستنە کەفنە ناوەین کارەیلیگ سیاسی و میدیایی و میژووی، کە میدیایەیل خوەشیان تیەێد رویداوەیل قەیرانی و باوەتەیل باو ناو مەردم بڵاو بکەن، کە هیشت گرنگیدان وەو قۆناغە کەمەو بوود وەگەرد زیایبوین ژاوەژاو هەرێمێ لە ساڵەیل دویای ئەوە، و هەمیش رکابەری سیاسی کاریگەری خوەی داشت، کە بەشیگ لە لایەنەیل و میدیایەیل سەروە رکابەرەیل لە گرنگیی ئەو قۆناغە کەمەو کردن، و چشتەیلیگ ترەک بڵاو کردیان نە خزمەت خوەیان کەن، چ لە گەورەکردن شیوەی رکابەریگ یا کەمەوکردن لە نرخ کارەیلی.
بیگومان لەناو زاقترین مدووەیل نەوین بەڵگەکردن تەواوەتی ئەرا ئەو سەردەمە، خود سیاسەتەیل حکومەتە، کە لە گرنگی بەڵگەنامەسازی غافڵ بوین، کە هیشت دەسکەفتەیل فرەیگ لەڕوی میدیاکاریەو و لە ڕوی فەرمیی بخریەنە پشتگووش و رووشنایی لەبانیان نەخریەێد.
دووارە خوەنستن ئەو قۆناغە، ئەرا خوەشی نییە، وەلێ چشتیگ گرنگە ئەرا فامستنی، کە ئاشکرای پیاییگ کەێد تویش هاوسەنگیەیل سەختیگ هات، لەناوەین پارتی و یەکێتی، و ناوەین بەغداد و هەولێر، ناوەین تەمایەیل ناو و زوورەیل دەیشت، فامستن کەسایەتیی لەپای دەسکەفتەیل سیاسیی نیەوسێد، وابێ رەسێدە رەفتاری لە وەڕیەوبردن ناکۆکیەیل، و سەبری لەبان بازی سا و رووشنایی کە هەر وە پایان نیەڕەسێد.
نویسانن لەبان نێچیروان بارزانی لەێرا تەقەلایگە دادپەروەری وەو ئەزموونە بکەیمن وەگشت راس و چەپیگی، سەرکەفتنەیلیگ وەگورەی خوەی نەکەفتنە فتراقی، و شکەستیلیگیش کە خاس نەخوەنیانەسەو، کە ئیجویرە رییگ سەختیی کەم نییە، هەریەک لەلییان لایەیلیگ نادیار و نهێنی گەوهەری لە کەسایەتیگ ئاشکرا کەێد، ئەرا رەسین وە فامستنیگ گشتگیر، و بایەسە لە مدوو و ئامانجەیلی بڕەسیمنەو، کە هەر وتاریگ دەنگ و ریتم خوەی دیرێد، ئەراوە تەقەلای کیشان وینەی هویرد و راسگانی وریایی و بەهرە خوازێد، وەتایبەت لەناو راسییگ کە فرەی عراقیەیل وە بیئومیدی نووڕنە سیاسەتمەدارەیل.
ئی پیشەکەیە تەنیا زەمینەسازیە ئەرا کاروان دویرودرویژیگ لەی باوەتە، کە وەپیا لەناو یەکەمین ریشەیل لە بارزان گەردیمن، و ناوەیان بازکوتان خوەنەواری و فێرکاری، و هۆڵەیل دانوسەنین لە هەولێر ، و ناوەین ئەو دیبلۆماسیە کە هیشت هەولێر بوودە دەروازەی وازیگ ئەرا جیهان، و هەر هچانیگ بوی کاروانە ئاشکرای شیوەیگ ترەک کەێد لە پیاییگ هەر وە بیدەنگی کار کرد، وەلێ کاریگەرییگ وەجی هیشت ئاسان نییە لە هویرمان سیاسی نوو بسڕێدەو.
وەرز یەکەم: سەرتا و ریشەیل
لە کەژ ئەو کویەیلە کە سەر دانەسە قەی ئەورەیل، و چواردەوریان ئاواییە، نێچیروان ئیدریس بارزانی لە 21 ئەیلوول/سێپتەمبەر 1966 لە ئاوای بارزان باکوور هەولێر لەداڵگبوی. ژینگەیگ کە سروشتی سەختە، وەلێ لە هویرمانی وەفادارە.
پەیابوینی لەناو ماڵیگ کورد چشتیگ ئاسایی نەوی، وەلێ وەردەوامیگ لە میژوو بنەماڵەیگ بوی سیاسەت جویر چیرووک هەڵگردوێد، کە مەڵا موستەفای بارزانی باپیری، دامەزرن پارت دیموکرات کوردستانە، و یەکیگە لە دیارترین سومبولەیل بزووتنەوەی نەتەوەیی کوردە لە سەدەی بیس، و باوگی ئیدریس بارزانی، لە سەرکردەیل کاریگەر بوی، و ئەندازیار پرسەیل جەنگ و ئاشتی.
نێچیروان بارزانی لەناو ژوویگ گەورە بوی جویر ژوور ئۆپراسیۆن سیاسی بوی فرەتر لە ماڵیگ خیزانی شەوانەی وەبی گفتوگۆ و مشتومڕ تیژ لەباوەت دانوسەنین وەرد بەغدادەو تەواو نەویاد، و هەمیش لەناو یاسا ستراتیژییەیل سەربازی، و هاوسەنگیەیل هووزانە، لەورا وەرجەوەخت خوەی وە نرخ بیدەنگی شیەوکردن باس گرد، گووش گردیاد فرەتەر لەوەگ قسە بکەێد، و لەناو هویرمان بویچگی، چشتەیل گەورەیگ پەنگەو دیان، کە هوشیاری نەوەیگ دروس کردن.
وەختیگ دویای رێککەفتن جەزائیر 1975 بزوتنەوەی کورد شکیا، ئەو بنەماڵە تاڵی بیگانەیی خوارد، کە پەنا وە ئیران برد، و لەورا، لەناو گەڕەکەیل شار کەرەج، لە دەورگرد تەهران و ئەو ناوچەیلە کە کورد هاناوی، نێچیروان ساڵەیل ناخاڵەیی و گەنجی وەرجەوەختە وەسەر برد.
لەناو سیمایگ هەرێمی پڕ لە ئاڵشتبویەیل شووڕش ئیسلامی، ژوان فارسی یای گرد، و چگە ناو کەلتووریگ کە وەتەواوی لە ژینگەی کویەیی سەرەتایی جیاواز بوی، ئەو وازبوینە جویر دویەم ویستگە بوی لە دروسبوین کەسایەتیی، لە ریشەو کوردە، لە خوەنەواری فارسی، چواردەوری جوگرافیای عەرەبی تورکی تیکەڵە، ئەزموونیگ دووانەکی، توانای ئەرا رەدبوین ناوەین جیهانەیل بەرزەو کرد، وەبی گوماکردن ناسنامەی رەسەن خوەی.
گلەوخواردن ئەرا کوردستان
وەگەرد راپەڕین 1991، و کیشانەوەی سوپای عراق لە فرەی ناوچەیل هەرێم، بنەماڵەی بارزانی ئەرا کوردستان گلەو خوارد، لەو مەوقە، نێچیروان بارزانی دەسکردە چگن وە ری سیاسی هەڵس لەناو پارت دیموکرات کوردستان، کە لە ساڵ 1989 جویر ئەندام دەسەی مەرکەزی لەتەمەن بیس و سێ ساڵان هەڵوژیا، ئیجا بویە ئەندام لە مەکتەب سیاسی حزبەگە، تا دویای کووچکردن باوکی، شوینەگەی بگرێد، کە یەکەمین ئەرک سەنگین بوی، کە لە شوین پیاییگ نیشت کە وتن لە هویرمان سیاسی و کۆمەڵایەتی کورد کەسیگ شوینی پڕەو نیەکەێد.
وەلێ ئامادەبوینی لە نەوەی خوەی جیاواز بوی، کەم قسە، خوەشی تیەێد لە خوەنستن و پلاندانان فرەتر لە وتار، دویر لە هەست و سووز، و زوور خستە بان دروسکردن وینەی ریبەر ئیداری زیاتر لە وینەی جەنگاوەر، ئی سیمایلە هویر ریبەر کورد مەسعود بارزانی خستنە لای، کە پڕۆژە ريبەریگ ئەرا بانان وەپیەو دی، تا رووژانە بکەفێد روی سەختیەیل حکومڕانی، لە ژیرخانەیل رمیاگ تا بۆشاییەیل خزمەتگوزاری گشتی.
گەورەبوینی لەناو چەن زوان و کەلتووریگ دەسمیەتیی دا ئەرا دروسکردن تووڕیگ لە پەیوەندیەبل هەرێمی وەرجەوەختە، کە وەگەرد زوان کوردی و عەرەبی، فارسی زانستیاد، کە ئی ئامارزەیل زوانەوانیە هیشت لەودیم سنوورەو پەیوەندی بکەێد، لە وەختیگ سەرکردایەتی کورد هیمان سەریان لە کارەیل ناو بوی.
وەگەرد پایان نەوەتەیل، جویر روییگ ئیداری بەرز وەپی نووڕستیان، لەناو کوردستانیگ هیمان لەبان دوو باڵ بەشەو بویە لە هەولێر و سلێمانی، ئارامیی ئەو، و دویرکەفتن لە ژاوەژاو میدیایی، هیشت دوژمنەیلییش رێز لەلی بگرن، کە لەو ماوە یەکیگ لە یاوەریلی وت: هەناێ چیادە ناو گردەوبوین پلان لە هویری بوی نەک دروشم.
وەرەو نموونەی نوویگ
لەو وەختەو، ئەوەگ دویای ئەوە وە "نموونەی نێچیروان" ناسیا دروس بوی، کە نموونەیگە لەوەگ باوە جیاوازترە، لەبان بیناکردن دامەزراوەیل زیاتر لە دروشمەیل وسێد، و لەبان هاوپەیمانەیل هویرکریای زیاتر لە رویوەڕویبوین، و لەبان فامستن ئەوە کە هاز پرس کورد تەنیا وە تفەنگ نیەتێد، بەڵکم وە پیشکەشکردن نموونەیگ حکومڕانی پیشکەفتگ رێز ناو و دەیشت دیرێد، ئی باوەڕی لە باوگی ئیدریس بارزانی وەرگرد، کە لە یەکەمین ئەو کەسەیلە بوی بانگواز کردیاد ئەرا دروسکردن دامەزراوەیل کوردی هازدار، لەجیای وەرخودان پەتی.
ئی نموونە دویای ئەوە بوودە سەنگ بنەڕەتی ئەرا ئاڵشتبوین لە فامستن حزب و ئێڵ ئەرا فامستن دەوڵەت و دەزگایەیل، و وەگەرد یەیش، وەرز نوویگ لە میژوو هەرێم کوردستان نویسەێد.
"بیناکردن نیشتمان ئیمە تەواو نیەوود مەگەر وە یەکڕزی کەس و هەڵوێستەیل." نێچیروان بارزانی
وەرز دویەم.. رەدبوین لە حزب ئەرا دەوڵەت
لە ئیوارانیگ وەهاری لە ساڵ 1999، هەولێر جویر شاریگ بوی وە شەرمەو هەناسە دەێد، دویکەڵ دویای ساڵەیل جەنگ ناوخوەیی هیمان مەنیەسەو، و سەنگەرە کویەنەیل کە باڵەیل دوژمن یەکتری کەنینە، هیمان دەورگرد شارەگە زەخمدار کردیە جویر لەکەیل کوینەیگ، ئەو شەوە، و لەناو هۆڵ گردەوبوین سادەیگ، وە ناوماڵەی ئەرزانیگ، لەناو بارەگای پارت دیموکرات کوردستان، گەنجیگ لە سەرەتای سییەیل تەمەنی، وە دەنگ نزمیگ وەلێ یەکلاییکەر، وسیا پاوە و وت:
"ئیرنگە ئەو وەختە هات کە کوردستان لەژیر بەتیەی حزب وەرەو ئاسوو دەوڵەت دەرچوود ".
ئەو گەنجە نێچیروان بارزانی بوی، و هەر لەو وەختەو، دیار دا چماێ وەچیگ لە دیواریگ خنکنەر واز کەێد، وەچیگ لەبان بانانیگ جیاواز.
لوژیک تاوانن ئارام
نێچیروان بارزانی لە ساڵ 1999، سەرۆکایەتی کوردستان (ئیدارەی هەولێر) وەرگرد، لە وەختیگ خەودیین وە دەوڵەت نزیک بوی لە هویریگ گیرهاتگ ناوەین سەرکردەیل حزبی کە لەڕوی یەکتری وسیانە، و بەغدادیگ هەر رووژیگ جویریگە، وەلێ ئەو باوەڕە داشت کە مەنین کوردستان گریەدریاس وە دەرچگن لە سەنگەرەیل حزبی، کە لەڕوی لایەنگریەیل کوینە نەوسیا، وەلێ وەوجویرە بوی کە یەکیگ لە نزیکەیلی باسی کرد وە "تاوانن ئارام"، واتە دووارە بەشەوکردن دەسەڵاتەیل، چەسپانن لیستەیل فەرمانبەری ئاشکرا، و هاوردن تیکتۆکراتەیل گەنج لە شوین سەرکردە سەنگینەیل حزب، یەکەمین بڕیارەیلی جویر بڵویزەی ئاڵشتبوین بوی، کە بیزاری بەشیگ لە شوینەیل حزبەگە دروس کرد، وەلێ دەر واز کرد لە نوای سیمای نوویگ، کە حکومەت دەزگاس.
نێچیروان بارزانی زانستیاد کە شەرعیەت راسگانی لەبان سەکوو حزبی تەنیا دروس نیەوود، وەلێ لەبان هەستکردنیگ وە بڕەو وە لایەنگری، ئەراوە دەسکرد وە گامەیل هیمایی، وەلێ قویل، کە یەکەمین ژن لە هەرێم کوردستان بویە وەزیر، و نوێنەرەیل لە مەسیحییەیل و تورکمان و ئێزدیەیل دانریا، کە تەنیا بڕیارەیلیگ ئیداری نەوین، بە من راگەیاننیگ بوی کە کوردستان یەک ناسنامە نییە، بەڵکم هەمەڕەنگی تەواوکەر وەیجویرە وینەگەی جویر پیاو هاوسەنگیەیل باوەو بوی، وەناو گشت نەک وەناو تەنیا حزب حکومڕانی کەێد.
میراتیە سەختگە جەنگ ناوخوەیی (1994–1998) ناوەین پارتی و یەکێتی بوی، و چوین وەرەو راسی نوویگ بچێد، کە ئاڵشتبوین رژیم بەعسە، و چەسپانن پایەیل قەوارەیگ گەش، نێچیروان بارزانی ئی رمیاییە بویە میراتی ئەرای، و زانستیاد کە هیچ دەوڵەتیگ لەبان جەنگ کورد - کورد دروس نیەوود، کە ری ئاشتەوبوین یەواشیگ پەسەن کرد، رێکەفتنەیلیگ ئەرا بەشەوکردن ئیدارە، هامشوو ناوەین هەولێر و سلێمانی، دەسەیل وەزارەتی هاوبەش، تا وەوە رەسیە ساڵ 2006 وە یەکخستن دوو ئیدارەگە، لە گامیگ جویر پیچیگ میژووی دانریا، بنەڕەت ئەرا قەوارەی دەزگایی یەکخریاییگ دانا.
وەلێ سیاسەت و تەنیا بەس نییە، نێچیروان بارزانی خوازێد هاوڵاتی بەرهەنەیل دەوڵەت لە ژیان رووژانەی بوینێد، ئەراوە پڕۆژەگەی وە ئابووری بەسادەو، دەسەی بەرهەمهاوردن کوردستانی دروس کرد، یاسای بەرهەمهاوردن لە ساڵ 2006 دەرکرد، و کۆمپانیایل نەفتی جیهانی کیشا، جویر DNO وGenel Energy. و گەرەنتی یاسایی و ئەمنی ناوازە لە عراق دویای 2003 وەپییان دا، وەیەکجا، هەرێم کوردستان دەسکرد وە کیشانن سەرمایەیل، و هەولێر بویە بازاڕیگ، و ناوەندیگ ئابووری کە خاوەن کارەیل شوینیگ ئارام لەناوی پەیا کردن، لەناو دەریایگ لە ژاوەژاو.
ئی کارەیلە وەبی دەنگدانەوەی دەرەکی رەد نەوی، کە هەناێ بویە سەرۆک هەرێم کوردستان لە ساڵ 2019، جيريمي هنت وەزیر دەیشت بەریتانیا وت: ریڕەوی هەماهەنگی ئەوەسا ئاشتەوبوین لە کوردستان و عراق قایم کەێد، و لە بەغدا وەو پیاوە ناسیا کە توانای قسەکردن وەگەردی هەس، لە دەسنشانکردن توانای ئەرا وەپشتسەرنان هەشمارەیل حزبی ئەرا زوانیگ فراوانتر.
وەرز سێیەم.. ئەندازیاری ئابووری و ژیرخانی نوو
ئابووری لەلای نێچیروان بارزانی هشاەیا شمارە یا بەیاننامەیل فەرمی نەوی، بەڵکم پیەڵەیلیگ بوین وەبان چەمەیلیگەو رەد بوین دابڕیان دوو کناراوەیلیان درویژ بوی، و ریەیلیگ لەناوەین ئاوایەیلیگ قیلکریان کە نەزانستن قیل چەس، نەمەرم دویای دەیان ساڵ لە چەوەڕیکردن، دوینیاد کە بیناکردن دەوڵەت ئەو وەختە دەسوەپی کەێد کە کشاوەرز بزانێد بەرهەمی لە وەخت خوەی رەسێدە بازاڕ، و هەناێ چراخیگ کارەبایی لەناو ماڵیگ رووشنەو بوود کە تەنیا تاریکی چراخ وەخوەی دیە.
لە سەرتای ئی هەزارە، هەرێم کوردستان جویر ژووریگ فریاکەفتن گەورە دیار دا، کارەبا وە ساعەت و رووژ بڕیار ریەیلیگ چاڵین وەزووریگ ماشینەیل بارهەڵگر وەپیانەو رەد بویان، فەرمانبەرەیل دویای چەوڕیکردن درویژیگ مووچە وە دەس وەرگرن، لەناو ئی سیمای تورتە، نێچیروان بارزانی ئامانجی ئاشکرا دانا، کە ئەوەسە کوردستان لە ئیدارەی فریاکەفتن بڕەسێد ئەرا ئابوورییگ پای خوەی داوێدە گەز، زانستیاد کە شەرعیەت هیچ دەسەڵاتیگ وە دروشم دروس نیەوود، وەلێ وەتوانای ئەرا بەشەوکردن مووچەی مامووستا و فەرمانبەرەیل، و وەکارخستن کارخانەیل، و دابینکردن کارەبا و ئاو.
دویای 2003 کار کرد ئەرا وازهاوردن لە پشتبەسین وە هەواڵیل پویل لە بەغدادەو، کە لە ساڵ 2006، بڕیار بەرهەمهاوردن نوو دەرکرد، و وەخشین باج و بیمەیل یاسایی پیشکەش کرد، هیشت بڕیگ لە سەرمایە بانە ناو هەرێم، کە زویوەزوی وینەی هەولێر و دهۆك و سلێمانی ئاڵشت بوی، کە تاوەرەیل شویشەیی لەجیای ماڵە خەڕگینەیل هاتنەدی، کۆمەڵگەیل نیشتەجییوین لەجیای گەڕەکە کوینەیل، بازاڕەیل نوویگ پڕ لە مارکەیل جیهانی.
وەلێ کارەگە تەنیا بیناسازی نەوی، گلەوداین نەخشەکیشان بڕوایی ناوەین هاوڵاتی و دەوڵەت، لەناو گردەوبوینەیلی بوی، هەر یەک کیلۆمەتر لە ریوبان خوەی کیلۆمەتریگ لە دڵنیاییە، وەگەرد پایان سەدە، تووڕ ریەیل سێ گلە دووقاتەو بوی، و فڕوکەخانەی ناودەوڵەتی هەولێر واز بوی، کە بویە پەنجەرەیگ ئەرا هەرێم وەبان جیهان، و سومبولیگ ئەرا ئاسایش کە گوما بوێد.
پرس وزە
لە ساڵ 2007، نێچیروان بارزانی یەکەمین گریەبەسەیل نەفت وەگەرد کۆمپانیایل جیهانی جویر DNO وGenel Energy، واژوو کرد، تا کەمکەم هەرێم کوردستان لەژیر زوور کۆمپانیای نەفت باکوور دەرچوود، و لە ساڵ 2013، کڕ لویلەیل هەنارەدکردن وەرەو بەندەر جیهان تورکیا تەواو بوی، کە ئەو کارە ئاڵشتبوینیگ ستراتیژی بوی، ئەرا یەکەم جار، کوردستان رییگ هن خوەی دیرێد ئەرا داهاتەیلی.
ئی گامە بەغدا تویڕە کرد گ، وەلێ تواتای بەشەوکردن مووچەیل و سپۆنسەرکردن پڕۆژەیل دادە هەرێم، تەنانەت لە سەختترین وەختەیل ئاڵووزی سیاسی، زانستیاد کە دەوڵەتیگ خوەی داهات ئابووری خوەی نەڕانێد، هەر لە ژیر بڕیارەیل پایتەخت فیدراڵی مینێد.
وەگەرد کار نەفت، هەولێر بویە ناوەندیگ بەرهەمهاوردن و گەشتوگوزاری، دەیان هوتێل گرانبەها واز کریا، ناوچەیل پیشەسازی نوویگ وە کارەبای هەمیشەیی دروس کریا، کۆمپانیایل خەلیجی و ئەوروپی هاتنە وەرەو، راپۆرتەیل ئابووری باسی کردن کە ئەو شوینەسە کە گرنگی خوەی دیرێد کە پویل وەرد ئارامی ئاسایش تیکەڵا بوود.
نزیکەی 200 کۆمپانیای ئیماراتی لەناوی وە زیاتر لە دوو ملیار دۆلار بەرهەم هاوردن، شانوەشان کۆمپانیایل تورکی و ئەڵمانی و بەریتانی، کە هەولێر کردە رویکردن نوویگ ئەرا بازرگانی و بەرهەمهاوردن لە ناوچەیگ پڕ لە ژاوەژاو.
هەرچەن سەری لەناو ژیرخانەیل بوی، وەلێ لەهویری مەسک کە ئەوزەڵکردن راسگانی وە مەغزە نەک وە چیمەنتۆ، خەرجکردن لەبان خوەنەواری دووقاتەو کرد، بەرنامەیل بیمەی خوەنەواری لە دەیشت وڵات واز کرد، بەرنامەیل وە بازاڕ کار بەسادەو، لەناو یەکیگ لە دانیشتنەیل حکومەتی لە ساڵ 2014، وت: "ئابوورییگ خوازیمن کوڕەیلمان دروسی بکەن، نەک لە دەیشتەو وە ئامادەکریای باریمنەی".
ئی نووڕینە ئامانجی دروسکردن پیت ناوڕاسین بەرهەمداریگ بوی، پڕۆژەی دەوڵەت لەبان شان خوەی هەڵگرێد، نەک لەبان سامانەیل نەفت گوزەران بکەێد.
وەلێ ریەگە ئاسان نەوی، بەغداد زیاتر لەیەی گلە بودجە بڕێد، نرخ نەفت لە ساڵ 2014 داوەزیا، و جەنگ داعش داهاتەیل خوارد، لەو وەختە، حکومەتەگەی بویە وەڕیەوبردن قەیرانەیل، ناوەین کەمخەرجکردن لەناو و قەرزکردن لە دەیشت تیکەڵ کرد، وەگەرد گورجەوکردن داهاتەیل ناوهوە، ئەرا دویرکەفتن لە رمیان ئی دەوڵەت نووە، کە توەنست مقیەتی خوارترین ئاست ئارامی بکەێد.
ئابووری جویر ئامرازیگ دیبلۆماسی
ئابووری تەنیا پڕۆژەیگ ناوخوەیی نەوی، ئامرازیگ دیبلۆماسی بوی، هەر کۆمپانیایگ بیگانە لەناو هەرێم کوردستان بەرهمکاری کەێد، بویادە باڵیۆزیگ نائاشکرا ئەرا کوردستان لەناو پایتەخت خوەی، ئەراوە، لەناو کۆنگرەیل وە بەرهەمکارەیل وتیاد: "هەر کەسیگ لەێرا بەرهەم بارێد، بوودە هاوبەشیگ لە ئارامی ئیمە".
وەگەرد ناوڕاس دەیەی سێیەم لە هەزارەگە، دی هەرێم کوردستان وە تەنیا وەشوینکەفیگ ئەرا پەراویز عراقی نەمەن، بەڵکم بویە ناوەندیگ ئابووری نوو، ریوبانەیل و فرۆکەخانەیل، بازاڕەیل و کارخانەیل، نەفتیگ وە لویلەی خوەیەو چوود، بەرهەمهاوردنەیل جیهانی بوینە بەرزکەریگ سیاسی وەگەرد ئەوەیش کە ئابووریە.
هەرچەن سەختیەیل گەورەیگ مەنوێد، جویر لاوازی کارخانەیی و پشتبەسین ریژەیی وە نەفت، وەلێ شوینپەنجەی نێچیروان بارزانی دیارە، پیاییگ ئابوورییگ لەناو ناوچەیگ ئەندازیاری کرد وەپیەو دیار بوی هن ژیان نییە، و کوردستان وە جیهانەو گریە دا، وە پیەڵەیل ئاسن و قیل، و وە ریەیل نەفت و ئومید.
پڕۆژەی ئابووریی تەنیا کیشان نەخشەی ریەیل یا واژووکردن گریەبەسەیل نەفتی نەوی، وەلێ ئەوە بوی کە ئاواییگ دویر ئەرا یەکەمین جار دویای دەیان ساڵ لە تاریکی روەشنەو بوون، و کشاوەرزیگ لە تەختایی نەختیگ توانا دیرێد بەرهەمی ئەرا بازاڕ شارەگە بڕەسنێد، وەبی ئەوەگ بکەفێدە چاڵ، یا فەرمانبەریگ حکومەتی لە سەرمانگ چەوەڕی مووچەی بکەێد، و دی نەێد لە دەرەیل ئەرا قەرزکردن، گشت ئی چشتەیل بویچگە، کە راپۆرتەیل بەرهەمهاوردن باسیان نیەکەن، لەلای نێچیروان بارزانی پەیمانەی راسگانی بوین ئەرا سەرکەفتن هەر پلانیگ.
لە باسەیلی، هەمیشە ئەو قسە کردیاد: "ئەوزەڵکردن ئەرا شمارەیل نییە، وەلێ ئەرا ئەو رویەیلەسە کە زەردەخەنە وەپییانەو دیارە هەناێ ریوبان و مەکتەوەیل واز کریەن".
وەی واتە، ژیرخانی بویە مەچیر رووشناییگ کویە وە تەختاییەیل بەسادەو، و ئاوای وە شارەو، و جارانی پڕ لە جەنگ وە بانانیگ لەبان ئومید دەرەیلی واز بوینە.
وەرز چوارەم.. لە گجکە ئەرا نەخشەیل بانان
لە شەوەکیانیگ پاییز ساڵ 2012، بازیکای مەکتەو نوویگ لە هەولێر هاژەی هات، مناڵەیل دەفتەرە چەرمگەیلیان هەڵگردنە، جویر پەرچەمەیلیگ بویچگ، لەناو ئەو دارەیلە دەو کەن کە هەر ئیرنگە نریانە، باوگەیلیان وە دڵنیایی لەوەردەم دەروازەیلیگ وسیانە کە دی وە بڕیارەیل ئەمنی زبریگ نیوەسیەن، و لە ناوەو، خانمە مامووستایەیل، لە قەی تەختەسیەیگ نوو نویسنن:
"ساڵی نوێی خوێندن- ساڵ نوو خوەنستن."
هەر لەو ساڵە، خۆڵ زانکۆی کوردستان - هەولێر، میوانداری یەکەمین چین دەرچگەیل کەێد، دویەتەیلیگ وە بەتیەی سییە، گامەیل سەنگینیگ لەبان قالی سوور نەن، و وتارەیلیگ پیشکەش کریەن لەبان "بازار کار" و"بانان هەرێم". وەلێ لە پشت سەکوو، چشتیگ قویلترەک هەس، نەوەیگ کە لە سای گەجکە دەرچوود، تا نەخشەی بانان هەڵگرێد.
وەیجویرە، خوەنەواری لە کوردستان، هەکاتی فیلم درویژیگ، گرتەیل لەشوینیەک، زەنگیگ کوتێد، کتاویگ واز بوود، زانکۆیگ بینا کریەێد، و وتاریگ ئویشێد:
"خوەنەواری پایەی سەرەکیە ئەرا هەر کۆمەڵگایگ زنی."
لێرا شمارەیل تەنیا ئاماریگ سەرد نییە، بەڵگم نشانەیل ژیان نوویگە، کە لە ساڵ 2006، توومارکردن زاڕوویەیل لە مەکتەوەیل سەرتایی رەسیە 56.5%، و لە ساڵ 2011 ئەرا 79.1%، باز کوتا، ئیجە لە ساڵ 2012 رەسیە 80.1%.
لە هەر دە مناڵ، هەشتیان نیشتە بان تەخت خوەنستن، دویای ئەوە کە وەرجە ساڵەیل کەمیگ، تەنیا نیمیگیان رەسیانە ئەو شوینە، و هەرچەنیگ نشانەیل یەکسانی ناوەین دوو رەگەز رەسیە نزیک 0.99–1.00، دویەتەیل شوین سروشتی خوەیان گردن شانوەشان کوڕەیل.
ئی سیما لە ریشەو ئاڵشت بوی، مەکتەو ئەرا وەسەبردن وەخت نەمەن، وەلێ بویە بەشیگ لە رۆتین رووژانە، خوەنەواری تایبەتیش گەشە کرد، شمارەی مەکتەوەیل تایبەت دووقاتەو بوی ناوەین 2010 و2013، و ریژەی خوەنەوارەیل کەرت تایبەت لە 1% ئەرا 2.5% بەرزەو بوی.
یاسای مەکتەوەیل تایبەت شمارە 14 ئەرا ساڵ 2012 بنەڕەت ئاشکرایگ دانا، سەرپەرشتیاری تونیگ، وەیجویرە مەکتەوەیل ناودڵەتی لە هەولێر و سلێمانی و دهۆک هاتنە دی، کە خوەنەواری وە ئینگلیزی و فەرەنسی بویە هەڵوژاردەیگ راسگانی، و پەنجەرەیگ ئەرا گریەداین هەرێم وە جیهانەو.
هەڵپووقیان زانکۆیی
وەرجە 2003، هەرێم کوردستان تەنیا سێ زانکۆ داشت، سەڵاحەدین (هەولێر)، سلێمانی، و دهۆك، دویای 2003، دەسکردنە پەیابوین :
زانکۆی پزشکی هەولێر (2005).
زانکۆی كوردستان-هەولێر UKH (2006) یەکەمین زانکۆی ستوینی وە زوان ئینگلیزی وەبان دەس نێچیروان بارزانی.
زانکۆی سۆران (2009)، زاخۆ، راپەڕین، گەرمیان، و هەڵەبجە (2010–2011).
زانکۆیەیل پۆلی تەکنیک لە هەولێر و سلێمانی و دهۆک (2012).
زانکۆیەیل تایبەت جویر زانکۆی ئەمریکی لە سلێمانی (2007)، جيهان (2007)، تيشك/ئیشك (2008).
وەیەوە، زانکۆیەیل لە سێ دوورگەی دابڕیاگ بوینە تووڕیگ تەواوکەر لە گشت پارێزگایگ.
ئی فراوانبوینە تەنیا وەبڕ نەوی، لە وتارەیل زانکۆیی، نێچیروان بارزانی دووپات کرد:
"گرنگە زانکۆ خوەنەوارەیلی وەگورەی خوازین بازاڕ کار و ئەوزەڵکردن بکەێد."
ئی فەلسەفە بویە سیاسەت، کە کۆلێژەیل پزشکی و ئەندازیاری و پەرستاری فراوانەو بوین، و پسپۆری نوویگ هاوریان، جویر وەڕیەوبردن ئاو و زانست ژینگەیی، دروسکردن پەیمانگەیل پۆلی تەکنیک ئەرا دەرچگن پیشەکارەیلیگ پسپۆڕ، فراوانکردن بەرنامەیل بیمەی خوەنەواری ئەرا ئەوروپا و ئەمریکا و تورکیا.
هەرلیوا، دی زانکۆ وە تەنیا کارخانەی بڕوانامەیل نەمەن، وەلێ بویە باوەشیگ ئەرا بەهرەیلیگ کە ئابووری نوو خوازێد.
ناسنامە و زوانەیل
لە سەرتای پڕۆژەگە، گەورەتری پرسیار ئەوە بوی کە ئایا خوەنەواری لە گەوهەری وە کوردی مینێد؟، بارزانی وەیجویرە وە وەڵام دا:
"رێز لە هەر کەسیگ گریمن خزمەت زوان داڵگی کرد لە گشت پیکاتەیل کوردستان.. کە گرنگترین چشتە لە ناسنامەیگ هاوکاری و کەلتووریگ زنی".
ئەوەگ دویای ئەوە ناوی وە "دەیەی تەڵایی فێرکاری" نریا، پڕوپاگەندە نەوی، بەڵکم راسییگە وە شمارە قسیە کەێد، لە بەرزەوبوینیگ بیوینە لە ریژەی توومارکردن لە مەکتەوەیل، نەمان نیمچە تەواویگ بۆشایی ناوەین دوو رەگەز، فراوانکردن تووڕ زانکۆیل ئەرا زیاتر لە بیس دامەزراو نوو.
فێرکاری بویە سیاسەتیگ گشتی، نەک خزمەتکردنیگ لاوەکی، زەمینەی رپیگ لەناوەین 2003 و2014 دروس بوی وە مەکتەوەیلیگ دەرەیلیان وەگورەی دەوام رێکوپیک واز کەن، زانکۆیلیگ ساڵانە جی نەوەی نوویگ لەناویان بوودەو، زوانەیلیگ وەیەکەو ژیەن تا ناسنامەی هەرێم و وازبوینی نشان بیەن.
لەناو ئی سیما، نێچیروان بارزانی دیار دا، نە جویر فەرمانبەریگ بڕیارەیل ولژوو بکەێد، وەلێ جویر سیاسەتکاریگ زانست کە خوەنەواری خوەی ئەو بەرهەمهاوردنەسە نە فرەترین دڵنیایی وەپیەو هەس، و ئاسایش و تەنیا وەبی زانست دیواریگ لی بنەڕەتە.
وەرز پەنجەم.. توانادارکردن گەنجەیل
لە كوردستانیگ لە خوەڵەکوو جەنگەیل دەرچگە، نە ریە قیلکریایەیل و نەیش تاوەرە شویشەیەیل مەردم رەسننە ئەو باوەڕە کە سوویگ هەس، دیوارە بەرزەیل مقیەتیکردن کەسیگ تورت نیەکەنر نەیش فڕوکەخانەی نوو خوەی تەنیا بانان باڵەو دەێد، نێچیروان بارزانی زانست کە هەڵسان راسگانی لە ئایەمەو دەسوەپی کەێد، لە تەمای گەنجەیل، و لە شکانن ئەو دابڕیانە کە دەیان ساڵ پاوەنیان کرد.
لەناو مەردمیگ هەر ئیرنگە لەناو گەمارۆدان و جەنگەیل دەرچگە، کە پلان فرەی گەنجەیل کووچکردن بوی وەرەو دەیشت وەمینەی دەرفەتیگ گومابوی، ئەراوە ئاڵشتکردن هەرێم لە شوینیگ دەرچگن ئەرا شوین داکاسیان ئەو سەختی نووە بوی، وەرانوەر وازکردن ئاسووەیل نوویگ، لە کتاوخانەیل گشتی نوو، ناوەندەیل گەنج و رووشنهویری، شانۆ و سینەما کە دووارە ژیان ئەرا شارەیل گلەو دانر هەولێر و سلێمانی و دهۆک نە هەر تەنیا وە بازاڕەیل ناسیان، وەلێ وە یانەیل رووشنهویری و ئیوارە شعرەیل و ئاهەنگەیل هونەرییان.
بارزانی نووڕیادە گەنجەیل کە جەماوەریگ نیین چەوەڕی خزمەتگوزارییەیل کەن، بەڵکم وزەیگ توانای هەڵگردن پڕۆژەی دەوڵەت دیرن، ئەراوە، بەرنامەی راهێنان و بیمەی خوەنەواری مەرەقەز کرد، و دەر کلکریاگەیل ئەرا دەیشت وڵات واز کرد، تا چین نوویگ لەو گەنجەیلە دروس بوود، کە چگنەسە ناو بازاڕ کار، پاڵپشتیکردن دروسبوین پەیمانگەیل تەکنیکی، و وازکردن قەرزەیل بویچگ ئەرا پڕۆژەیل گەنجەیل، و لە بیکاری و چەوڕیکردن دامەزریان حکومەتی بوونە خاوەن کار.
وەرزشی.. لە بازیگایەیل خوەڵین ئەرا سەکووەیل ئاسیایی
لە نووڕین ئەو، بازیگای وەرزشی شوینیگ ئەرا بازی نییەر بەڵکم مەکتەویگە جیگرە ئەرا دەرکردن تەز وزە، ئەراوە گرنگییگ تایبەت وە وەرزشی دار و پشتگیریکردن ئەو یانەیل کوردیە کە سەختیەیل دارایی و رێکخستنی لەناویان بوی، لە دەسەڵات ئەو، یانەی وەرزشی هەولێر بریقە دا، تا رەسیە بەرزترین سەکووەیل خول عراق و دەسکەفتیگ میژووی وەجی هاورد، تا دویای ئەوە بوودە یەکەمین یانە لە ئاست عراق کە رەسێدە کۆتایی جام یەکێتی ئاسیایی لە ساڵ 2012، کە ئەوە شانازییگ بوی ئەرا هەرێم و گشت عراق، هەمیش یانەی دهۆک رەسیە سەکووەیل ناوخوەیی و هەرێمی، لە وەختیگ بڕوایی گەنجەیل وە خوەیان گلەو دا، کە توانای بەرزکردن پەرچەمیان لە مەیدانەیل ناودەوڵەتی دیرن.
لەو دیمەگە، لەو وەختە کە گرنگی وە ژیرخانەیل دریا، لە هویری نەچگ کە کەلتور و رووشنهویری گرنگیی لە ریوبان و فڕوکەخانەیل کەمتر نییە، و هونەر و ئەدەب بینای ستوینیە ئەرا هەر کۆمەڵگایگ، پشتگیری هونەرمەن و شانۆگەرەیل و میوزیکیزانەیل کرد، وە بیمەیل حکومەتی و سەندووقەیل تایبەت، و هەڵمەتەیل سپۆنسەرکردن پێشانگایەیل کتاوە و هونەرەیل شیوەکاری.
پێشانگای ناودەوڵەتی هەولێر ئەرا کتاو، کە بویە رسوومیگ ساڵانە، هەمیشە بویە خاوەن پشتگیریکردن ئەو، تا کۆربەن نویسەرەیل کورد و عەرەب و بیگانەیل باسە سەکوویگ ئەرا هامشوو کەلتوور و گفتوگۆ، و بیمەیش دیاری کریا ئەرا گەنجەیل بەهرەدار لە ئەدەب و شانۆگەری و شیوەکاری، وەو باوەڕە کە رووشنهویری ئەرا نەختینەیل مەردم تەنیا چشتیگ نییە وەسەبردن وەخت، وەلێ بنەڕەتیگە ئەرا ناسنامەی کۆمەڵایەتی.
کومەڵگای مەدەنی نوویگ
لەسای ئی سیاسەتەیلە، کۆمەڵەیل گەنج و ریخریاگەیل مەدەنی ئەوزەڵ کردن، دی گەنجەگە توەنێد ریخریاگەیل ژینگە، ماف مرۆڤر هونەر، وەرزشی دروس بکەێد، نووڕستیاۆ کە هاز کۆمەڵگا وە تەنیا دامەزراوەیل فەرمی بەرزەو نیەوود، بەڵکم وە کۆمەڵەیل ئازاد دەنگ کەسەیلی وەبان بارن.
کە هەر لە فێرکاری سەرەکی تا وەرزشی، و لە هونەر تا ریخریاگەیل مەدەنی، پڕۆژەی گەنجەیل جویر بیناکردن دەیەی کۆمەڵایەتی نوویگ بوی، کۆمەڵگایگ گەنجەیل وە سەرکردەیل سوو دوینێد، نەک تەنیا وەشوینکەفیگ، و ئەوەیش لە یەکیگ لە وتارەیلی کوڵبڕەو کرد کە وت:
"هەر مەکتەویگ واز بوود، و هەر بازیگایگ رووشنەو بوود، و هەر کتاویگ چاپ کریەێد، سەنگیگە زیاتر لە دیوار ئاشتی".
لەی کەشوهەوا، دویەت کورد هەڵوێست نوویگ ئەرای بوی، دی تەنیا خوەنواریگ لە زانکۆ نییە، دویەت کورد چالاکوانە لە ریخریاگەیل کۆمەڵگای مەدەنی، کاپتنە لە تیمیگ وەرزشی، یا دەرهێنەریگ گەنجە فیلمەیلی لەناو فیستواڵەیل ئەوروپی نمایش کەێد، ئی ئامادەبوینە وە هەڕەمەکی نەهات، وەلێ لە ئەنجام سیاسەتەیلیگ گاڵ لەبان بیمەیل خوەنەواری ئەرا ژنەیل دا، و دیاریکردن داهات ئەرا پڕۆژەی دویەتەیل لە ئاوای و شارەیل.
وەیجویرە، گەنج لە کوردستان بویە بەشیگ لە هاوکیشەی حکومڕانی، لە پۆلەیل خوەنەواری، لە بازیگایەیل، لە شانۆ و ناوەندەیل رووشنهویری، روخسار "نەوەی نوویگ" دیار دا کە تەنیا لەبان یاد جەنگەیل گوزەران نیەکەێد، بەڵکم وینەیل جیاوازیگ ئەرا بانان کیشێد.
وەرز شەشەم.. ژن و کەمینەیل و بیناکردن کۆمەڵگای هەمەڕەنگ
لە هۆڵیگ بویچگ لە هەولێر، لە سەرەتای ئی هەزارە، وەخت شکانن بیدەنگی هات، هەناێ نێچیروان بارزانی یەکەمین خانمە وەزیر لە میژوو هەرێم کوردستان راگەیان، بڕیارەگە هەر تەنیا واژووکردنیگ ئیداری نەوی، بەڵکم جویر وازکردن پەنجەرەیگ بوی لە دیواریگ کوینە، ئی کۆمەڵگا کە ئەرا دەیان ساڵ دەسوەسەر جەنگ و پیاوسالاری بوی، خوەی لەنوای سیمایگ دی کە باو نییە، ژنیگ لەبان کورسی وەزارەت نیشێد، ئەو مەوقەی تویەمیگ بوی کە دویای ئەوە رەوزەو کەێد، بوونە ریڕەوی سیاسی تەواویگ، نەک هەر گامیگ هێمایی.
شکانن یەکەمین پەرژین
وەختیگ نێچیروان بارزانی سەروکایەتی یەکەمین حکومەتی وەرگرد، هەرێم وەشیوەی ناسکیگ لەناوەین جەنگ و ئاشتی بوی، لەو کەشوهەوای ناسکە، ئەو سەرکەشییە هات وە دامەزرانن یەمەن خانمە وەزیر، جویر دەنگ بەرزیگ کە ئویشێد بیناکردن دەوڵەت تەواو نیەوود ئەگەر هەر لەبان نیمەی کۆمەڵگا بمینێد، گامیگ کە فرەکەس لەو وەختە وە ملهڕی فامستەی، وەلێ دویای ئەوە بویە چشتیگ بیوینە، لەبانی پەیمانە کریەێد.
وەگەرد حکومەتەیل دویای ئەوە، ئامادەبوین ژن وە کار جیاوازییگ نەمەن، وەلێ بویە بەشیگ لە رسوومەیل سیاسی، تا وەگەرد ساڵەیلەو، ژن کەفتە ناو کابینەیل وەزارەتی لە خوەنەواری باڵا، کار و کاروبار کۆمەڵایەتی، گەشتوگوزاری، و ئەنجومەن لەلای کاروبار ژن دروس بوی، و سیاسەتەیل زیاتر ویرەدارەو بوین لە وازکردن ریە لە نوای ژنەیل تا دەزگایەیل گەورەیگ وەڕیەو بوەن.
بڕیارەیل نێچیروان بارزانی تەنیا لە نوێنەرایەتیکردن سیاسی نەوین، وەلێ رەسینە خود قەوارەی کۆمەڵگا، کە قەرزەیل بویچگ ئەرا پڕۆژەیل ژنەیل لە شار و ئاوایەیل، پاڵپشتیکردن دژە تونوتیژی خیزانی، و فراوانکردن فێرکاری ئەرا دویەتەیل، تا بڕەسێدە ئەرا کۆتای ژن وەڕیژەی 30% لە پەرلەمان كوردستان.
وە ماوەی یەک دەیە، بەشدارکردن ژنەیل لە خوەنەواری زانکۆ و کەرت گشتی دووقاتەو بوی، و ریژەی بەشداریکردنیان لە بازاڕ کار لە 12% رەسێە نزیک 28%، دی قسەکردن لەباوەت ژن جویر جوانکاری ئەرا وتارەیل نەمەن، کە باسە راسییگ لەناو پیشەیل، لە سەندیکایەیل، تەنانەت لەناو رزەیل پێشمەرگەیش.
کەمینەیل.. لە ئامادەبوین شیوەیی ئەرا هاوبەشی راسگانی
هەمەڕەنگی و جویراجویری لەپای ژنەیل نەوسیا، نێچیروان بارزانی زانستیاد کە ئارامی کوردستان وە زاڵبوین فرەیی دروس نیەوود، گشتیان هانە ناو یەی ماڵ، ئەراوە، کورسیەیل حکومەتی و تەشریعی وەبان مەسیحییەیل (کیلدان، سریان، ئاشووری)، ئێزدی، تورکمان، ئەرمەن، کورد فەیلی بەشەو بوی، کە "یاسای مقیەتیکردن مافەیل پیکاتەیل ئاینی" دانا، تا بەشەیلیگ مسۆگەرکریای و ئازادی فراوانیگ لە وەڕیەوبردن دامەزراوەیلیان وەپییان بەێد.
کارەگە تەنیا دەق نەوەی، کە لەبان زەوی سەدان کۆمەڵەیل کەلتوری پێکھاتەیل هاتنەدی، مەکتەوەیل وە زوان خوەیان واز بوین، خیزانەیلیگ کە لەوەر جەنگ کووچ کردوێن دویای پاڵپشتیکردن حکومەتی ئەرا ناوچەیل خوەیان گلەو خواردن، کە لەناو سەختترین تونەڕەوی مەزهەبی لە عراق کوردستان هەر وە ئارامییگ زیاتر مەن، چوینکە گریەبەسییگ کۆمەڵایەتی سازێد، کە کەسیش پەراویز نیەخەێد.
لە 2014، هەناێ ریخریاگ داعش پەلامار شنگال دا و هەزاران لە ئێزدیەیل رفان، نێچیروان بارزانی لە یەکەمین ئەو کەسەیلە بوی کە هاوسووزی کردە کاریگ دەزگایی، کە نویسنگەی رزگارکردن رفیاگەیل کراس کرد، کە دەسمیەتی دا لە ئازادکردن و دووارە تیکەڵکردن 3,585 کەس تا ئیسە، لەناویان زیاتر لە 1,200 ژن، ئەو رەنجەیلە کە ریخریاگەیل ناودەوڵەتی بەڵگەسازییان کردن، بابە نشانەیگ جیاواز لە سیاسەت هەرێم وەرانوەر کەمینەیل، نەک هەر مقیەتیکردنیگ هێمایی، وەلێ دەسوەردانیگ ئەرا مقیەتیکردن بویین.
ئی ریڕەویە لە ئارەزوو وەدەسهاوردن دووسایبەتی دەیشت یا خاسەوکردن وینەی سیاسی نەوی، بەڵکم لەو دڵنیاییە هات کە هەر پڕۆژەی دەوڵەتیگ خوەی نیەگرێد ئەگەر گشتی لەناوی بەشداری نەکەن، کە لە یەکیگ لە وتارەیلی باس ئی نووڕینە کرد کە وت:
"هیچ شکوویگ ئەرا هەرێم نیەوود ئەگەر گشت هاوڵاتییگ لەناوی، هەرچەگ ئاینی یا نەتەوەی یا زوانی بوود، هەست وەوە نەکەێد کە ها ناو ماڵ خوەی."
وەگشتی، وە هاوشانی بیناکردن ریوبانەیل و فڕوکەخانەیل و کارخانەیل، نێچیروان بارزانی دووارە نەخشەی کۆمەڵایەتی کوردستان کیشاد، ژنەیلیگ لە رزەیل یەکەم نەوین، کەمینەیلیگ لەناو بڕیارەگە نەوین، پیکاتەیل ئاینی و نەتەوەیی ماڵیگ فراوانتر لە لایەنگەریە تەنگەیل ئەرا خوەیان دینەو.
وەرز هەفتەم.. چوین هەولێر بویە شوینیگ ئەرا واژە و کۆمەڵگایگ مەدەنی؟
لە یاسا ئەرا رەفتارکردن
لە ساڵ 2007، هەناێ پەرلەمان کوردستان لەبان یاسای کار سیاسی شمارە 35 واژوو کرد، تەنیا هویردەکارییگ ریکاری نەوی، ئەرا یەکەمین جار لە ئاست عراق، یاسایگ باس قەیەغەکردن زیندانیکردن لەبان باوەتەیل بڵاوکردن دەرچگ، دویای ئەوە وە چوار ساڵ، یاسای ریخریاگەیل ناحکومی شمارە 1 ئەرا ساڵ 2011 دەرچگ، تا ئازادی دامەزرانن لەڕەس کۆمەڵەیل واز بکەێد تا بوونە دەزگایەیل کارا، لەناو ژینگەیگ گشتی ئەوسا ری لەبان واژە و کۆمەڵەیل تەنگەو کردیاد.
نێچیروان بارزانی تەنیشت یاسایەیل خوەیان تەنیا قسیە بکەن، لە رووژ رووژنامەوانی کوردی، وە زاراوایگ ئاشکرا وت: "پابەندی ئیمە وە ئازادی رووژنامەوانی و مقیەتیکردن ئارامی قسەکردن چەسپیاس، ئەوەسا وەردەوام بویمن لە ئامادەکردن ژینگەیگ پشتگیریکەر رووژنامەوانەیل و مسۆگەرکردن رەسینیان ئەرا زانیاریەیل وەبی پاوەنکردن."
یە تەنیا وتاریگ پرۆتۆکۆلی نەوی، وەلێ پەیامیگ بوی ئەرا ناو و دەیشت، کە لەێرا گولە نیەکەفێدە شوین واژە، وەلێ وە یاسا مقیەتی کریەێد.
ناوەین 2003 و2010، ئەرا نموونە، شمارەی سەکووەیل لە هەرێم کوردستان دووقاتەو بوی، زیاتر لە 850 چاپ توومارکریای (رووژنامەیل رووژانە و هەفتانە و گۆڤار) وەگورەی "پەیامنێرەیل یی سنوور". زیاتر لە 15 کوتاڵ ئاسمانی تایبەت و حزبی لە دەیەی یەمەن هاتنە دی، وەگەرد 2013، سەدان لە ریخریاگەیل کۆمەڵگای مەدەنی لەناو هەرێم کوردستان توومار کریاوین، کە کار لە ماڤپەروەری، رزگارکردن، توانادارکردن ژنەیل و گەنجەیل.
هەولێر.. پەناگەی رووژنامەنویسەیل
لە وەختیگ کولە لە بەغداد تونترەرک بوی لە وتار، و رووژنامەنویسەیل خستیادە بان لیست مەرگ، و جەنگەیل وەک قسەکەر بەساوین، هەولێر بویە پەناگە، دەیان لە نویسەر و سەرنویسەرەیل کە لە پایتەخت و باشوور کەفتنە شوینیان، لەناو چایخانە نووەیل و چاپخانەیل هەولێر ئاسوویگ فراوان پەیا کردن، وتارەیلیگ نویسانن کە بەغداد ری ئەرا بڵاوکردنیان نەوی، و سایتەیل ئەلیکترۆنی و سەکووەیل رووشنهوری واز کردن.
شارەگە جویر قەواسەیگ شویشەیین بوی ئەرا واژەیل، وە سەختی دریەێدە بانی، وەلێ نیەشکێد، لێرا شیوەزارەیل باشوور وەگەرد زاراوەیل موسڵ یەکانگیرەو بوین، و خەم کشاوەرز نیشتە شان رەخنەی رووشنهویر، و هەرێم بویە خاوەن ئەرک نوویگ، دەنگیگ ئەرا ئەوانەگ سەکوویگ وەدەسیان نیەکەفێد.
ئی کارە وە ناکاوەو نەهات، کە دویای 2003، فرۆکەیل هەر ئیرنگە لە فرۆکەخانەی هەولێر نیشتیانەو، و لەریە دەیشتایەیل پایتەخت، روخسارەیلیگ هەڵگردوێن، ماوەی فرەیگ لە کویە و ئاوایەیلی دیاریان نەوی، ژن و پیاوەیلیگ وەرجە چەن ساڵیگ لە ئاوارەیی ئەوروپا و ئیران و سوریا بوین، کیفەیل بویچگ وە دەسیانەو بوی، وەلێ یادگاریەیل گەورەیگ لەناویان بوی، وینەیلیگ، کاغەزەیلیگ، نەهاتنەسەو تا ژیان جارانییان گلەو بیەن، وەلێ تا دەسکردن وە ژیان نوویگ بنویسن.
هەناێ لە دیمەیل کوردستان و بەغدا رووژنامە و کەناڵ و ئێزگەیلیگ دەسکردن وە پەیابوین، ریخریاگەیل مەدەنی دروس بویان، تویەم کۆمەڵگای مەدەنی نوویگ کاڵیا، وتیان هەولێر کی هەر پایتەخت هەرێمی تەنیا نییە، بەڵکم شوینیگە وەپیەو وەرەو بانان رەد بوید، و نێچیروان بارزانی بوی کە ئی پیەڵە درویژەو کرد، تا ئارەزوو بکەێدە وزەیگ بیناکەر.
راسە دویای یەک دەیە ئەوە جویر خوای نەمەن، لە ساڵ 2014، فرۆکەیل ئەو کەسەیلە هەڵنەگردن کە گلەو خوەن، ریوبانەیل پڕەو بوین لەو کاروانەیلە کە خوازن لە مەرگ قورتار بوونی بڕەیلیگ لە عەرەبەیل ئاوارە و کەمینەیل وەرەو شارەیل هەرێم هاتن، وەگەرد خوەیان چیرووکەیل رخ و هەڵکەنن هەڵگردنە، ئی گلە، پرسیارەگە ئەوە نەوی کە چوین بچیمنەو، وەلێ لە کوو خوەمان قایم بکەیمن؟, مەکتەوەیل بوینە کەمپ، مەیدانەیل گشتی بوینە ماڵەیلیگ وەختانە، زویوەزوی هەڵمەتەیل ناوخوەیی ئەرا ئی لایەنەیلە دروس بوین، ئەوکی کاکەیی شەبەک، دەسکردن وە دامەزرانن ناوەندەیل کەلتوری، کوردیگ فەیلی لە هویرمان خوەی پەیا بوود، یا مەسیحییگ تیکەڵا بوی ناوەین پەرستگا و ناوەندەیل کۆمەڵایەتی، لە سای چەودیاریکردن سیاسییگ، مقیەتی لەو هویرە کرد کە هەرێم نە تەنیا شوینە ئەرا گلەوخواردن، وەلێ پەناگەس ئەرا ئەو کەسەیلە کە واینە.
لەو دوو شیوە، هەولێر دیار دا چماێ شاشەیگە دوو فیلم هاوشانی نمایش کەێد، یەکەمین لەبان نیشتمانیگ کوڕەیلی لە بیگانەیی گلەو دەێد تا وەگەردی وڵات ئاوەدان بکەن، دویەمیش لە نیشتمانیگ باوەش کەێدەو ئەرا ئەو کەسەیلە کە تونەڕەوی لە ریشەو هەڵکەنیەسەیان، لە هەردوکیان، شوین پەنجەی نێچیروان بارزانی جویر سای درویژیگ مەن، جویر دەروازەییگ رکدارە چیرووکەگە هەرچەن وەرزەیل ئاڵشت بوون، هەر بمینێد و خوەی بگرێد.
لە پەراویز ئەرا ئاشکرا
ئەرا گشت ئەوەک چگ، و ئەوەک تیەێد، کوردستان خوازیە بەڵگەسازی بکەێد و بنویسێد، کە لە ماڵەیل بڵلوکردن لە هەولێر و سلێمانی پەیا بوین، و پێشانگایەیل کتاو زیایەو بوین، پێشانگای ناودەوڵەتی هەولێر ئەرا کتاو بویە وەرزیگ رووشنهویری نویسەرەیل کورد و عەرەب و جیهانی کیشێد.
سێ چشت ئی هەڵسانە دەوڵەمەن کرد، ئاسایش و ئارامی، و فراوانبوین رێژەی بخوەنەیل گەنج، رووژنامەوانی رووشنهویری و سەکووەیل ئەلیکترۆنی نوو، هاوکاری وەرد قونسوڵخانەیل و ریخریاگەیل ئەوروپی.
وەرز هەشتەم.. هەناێ هەولێر بوودە دەروازەیگ جیهانی
لەناو دڵ جوگرافیایگ وە جەنگ پووشیا، کە سنوورەیل وە خوین کیشیەن، و نەخشەیل وە گولە، رییگ ترەک لە کوردستان هاتەدیر ری تووپخانەیل نەوی، نەیش زوان تووڵەسەنین بوی، وەلێ رییگ بوی کە نێچیروان بارزانی خوازێد هەولێر لە شاریگ زەخمدار بوودە دەروازەیگ جیهانی، کە خوەرهەڵات وخوەرئاوا، هاوسا و دوژمنەیل، لەبان یەک مێز یەکانگیرەو بوون.
لە وەختیگ پایتەختەیل لە دەورگردی وە سیم دڕکین دەورە دریاوێنر ئەو پەنجەرەیل هەولێر واز کردیاد، مکیس شاندەیل کردیاد، و هۆڵ هوتێلە نووەیل کردیاد وە شانۆگەری بویچگ ئەرا نەتەوە یەکگرتگەیل، و لە هەر سەردانیگ، خشتیگ لەو وینەی نووە ئەرا هەرێم دانیاد، کە وینەی (گوڵەمە ئاویگ ئارام) لەناوڕاس بیاوانیگ لە قەیرانەیل.
قونسوڵخانەیل و دوورگەیل دیبلۆماسیەت
لە ساڵ 2007 پلانیگ ستراتیژی دانا ئەرا هاوردن قونسوڵخانەیل، چەن ساڵیگ نەکیشا تا هەولێر میوانداری زیاتر لە 35 کلکریای دیبلۆماسی کرد، ئەمریکا، فەرەنسا، ئەڵمانیا توركيا، ئیران، رووسیا، چین.. لیست دویرودرویژیگ لە شارەیل گەورەیگ نوینەریان ئەرا دڵ کوردستان کلکەن.
ئەوەیش لە نووڕین ئەو یەکیگ لە دوو بوی، کە هەرێم دی پشت وە بەغداد نیەوەسێد جویر تەنیا پەنجەرەیگ ئەرا جیهان، و ئەوەسا بەرهەمهاورەیل فامن کە بویین قونسوڵخانەیل واتە بڕوایی سیاسی، و ئارامییگ جی سەرکەشییە وە سەرمایە، کە هەولێر دی هەر تەنیا پایتەخت ئیداری نییە، بەڵکم نەخشەیگ دیبلۆماسی نووە کە لە پای بەرژەوەنیەیل خوەرھەڵات و خوەرئاوا یەکانگیرەو بوون.
هاوکیشە سەختەگە لەناوەین ئەنقەرە و تەهران بوی، لەبان یەک زەوی گردیانەو کرد، لە وەختیگ لەبان گشت چشتیگ مرافە داشتن.
لە تورکیا، بویە هاوبەشیگ ئابووری لە پڕۆژەی کڕ لویلەیل نەفت (2013)، و کەناڵ گفتوگۆ وەگەرد رەجەب تەییب ئەردۆگان واز کرد کە کەسیگ ترەک ویرەی ئەو کارە نەیاشت، تەنانەت لە پرس پەکەکە، هەولێر میوانداری دیدارەیل نائاشکرا کرد ناوەین کەسایەتییەیل کورد تورکی و وەرپرسەیلیگ حکومەتی.
لە ئیران زانیان قویلی وە کۆمەڵگەی لە ساڵەیل گەنجیی لە تەهران، تا دەری ئەرا گفتوگۆ وە واز بیلێد، و هەناێ لە ئاهەنگ داناین سەرۆک ئیبراهیم رەئیسی لە ساڵ 2021 ئامادە بوی، پەرچەم کوردستان لە شان پەرچەم ئیران هەڵدریا، کە سیمایگ بیدەنگە، وەلێ پڕە لە هێمایی.
لەو دیمەگە، لە ئیمارات پەیوەندیەیل قایمیگ وەکەرم محمد بن ناسک چنیەو، و کەناڵەیل وەرد سعودیە و قەتەر و ئوردن واز کرد، کە تەنیا لەبان سەردانەیل پرۆتۆکۆلی نەوسیا، وەلێ بڕوایی وە سەرمایەیل خەلیجی هاورد کە کوردستان شوینیگ بەرهەمهاوردن ئارامە.
ئمڕوو زیاتر لە 200 کۆمپانیای ئیمارەتی لە هەرێم کوردستان کار کەن وە سەرمایەیلیگ زیاتر لە دوو ملیار دۆلار، دویای ئەوەیش لە کۆشک شاتی لە ئەبو زەبی پیشوازی لەلی کریا، وەبان قالی سوور و پاسەوانی شەرەف تەواویگ، پەیامیگ نە چەو لەلی هەڵە نیەکەێد لە پایەی نوو هەولێر.
وەگەرد خوەرئاوا، تووڕیگ پەیوەندی دروس کرد، وەگەرد فەرەنسا، پەیوەندیەیل جیاوازیگ وەرد ئیمانۆئێل ماکرۆن کە وەپی وت "نەوەی سەرکردایەتی نوو کورد"، و شەش گلە لە کۆشک ئیلیزێه پیشوازی لەلی کرد، کە و رەسیە سەردان ماکرۆن ئەرا هەولێر لە ساڵ 2021 کە کاێیگ میژووی بیوینە بوی.
وەگەرد ئەمریکا، مقیەتیکردن پەیوەندیکردن پایەبەرزیگ کرد وەرد ئیدارەیل لەشوینیەک، ئەرا نموونە لە داڤۆس 2020 ترەمپ پیشوازی لەلی کرد و پیشکەی کرد کە وت: "شەرفمەن بویم لێرا بووم وەگەرد سەرۆک بارزانی لە کوردستانەو"، دویای ئەوە وە قەڵەم خود ترەمپ پەیامیگ ئەرای رەسیە کە ئافەرین لە سەرکردایەتی دانای کەێد.
کارەگە لەلای ئی دیدارەیلە نەوسیا، کە بویە میوانیگ هەمیشەیی لە کۆنفرانس ئاسایش میونشن و بوونەیل سیاسی خوەرئاوا.
ئەو وەختە کە فرەترین هێمایی داشت لە ئازار 2021 بوی، کە لە هەولێر پیشوازی لە پاپا فرانسیس کرد، وینەیگ جیاواز وە جیهان پیشکەش کرد، کە ئی زەویە شوینیگ هن وەیەکەوژیانە نەک جەنگ.
ئەوەگ دیبلۆماسیەت نێچیروان بارزانی جیاواز کرد ئەوەسە کە نە وتارەیل دەنگبەرز و نەیش دروشمەیل ئایدۆلۆژیی دیرێد، وتاربویش جەماوەری نەوی، وەلێ پیاو کارکەر لە پشت پەردە، پشت وە دیبلۆماسەت سەبر بەساد، کە دروسکردن دڵنیایی وەرجە رێککەفتن، و سووکەوکردن ژاوەژاو وەرجە وەپیریچگن.
ئەراوە باس سیاسەتی کریا کە دیبلۆماسەت پیەڵەیلە، واتە پیەڵەیل ناوەین هەولێر و بەغدا، هەولێر و هاوسایەیل، هەولێر و پایتەختە دویرەیل، ئەو پیەڵەیلە سان و کۆنکریت نەوین، وەلێ لە بڕوایی، لە پەیمانەیلیگ رێز لەلییان گریەێد، و لە توانای گردەوکردن دوژمنەیل یەکتری لەناو یەک هۆڵ، وەبی ئەوەگ قەواسەگە بڕمێدە بان سەریان.
وەرز نۆهەم: سەختیەیل و ریگریەیل.. چوین نێچیروان بارزانی لە سەختیەیل سیاسی ئابووری رەد کرد؟
دویای رووژ درویژیگ لە گردەوبوین و دیدارەیل، نێچیروان بارزانی لە وەردەم نەخشەیل هەرێم کوردستان نیشێد، مەکتەوەیلیگ لە کەژ کویەیلە چویچیانە، زانکۆەیل رەسینەسە دووڵەیل دویریگ، شارەیلیگ جی ئەوانە لەناویان بوودەو کە لە نەهامەتی جەنگەیل هاتنە، وەلێ لە پشت ئی سیما، ئەورەیل سەنگینیگ هەن، مووچەیل دیرکەفتگ، مادەی دەستووری گیرهاتگ، مافەیل حزبی و خەون نەفتی هیمان لەناوین ئومید و هەڕەشە گیر خواردنە، لەی تابلۆ، هەمیشە جویر سەرکەفتگ دیار نیەێد، وەلێ جویر ریبەریگ رووژانە سەیر و نەرمیی تاقی کریەێد، لەناو زریانەیلیگ هەڕەشەی بیناکردن دەیان ساڵ دەن.
بازی سا و رووشنایی
لە هەولێر و سلێمانی، مێزەیل هەمیشە ئەرا رێککەفتن ئامادە نەوین، لەبان هەر مێزیگ فایلیگ واز، کی وەزارەت سامانەیل سروشتی وەڕیەو بەێد؟ کی لەبان هیزەیل سەرپەرشتیاری کەێد؟ چوین بودجە ناوەین پارێزگایەیل بەشەو کریەن، ئی ناکۆکیەیلە تەنیا لەبان کورسیەیل نەوی، وەلێ لەبان دەسەڵات و خود شەرعیەت.
نێچیروان بارزانی سەرکردەیگ مووچەی تەنیا چەوەڕی شاندەیل کەێد لە نویسنگەی خوەی، لە سیاسەت هونەر سەردانکردن زویوەزوی زانستیاد، یەی ساعەت لە بارەگای یەکێتی ئەرا لەیەکفامسنن لەبان پرسەیل سەروەری، یەی ساعەت لەلای ئیسلامیەیل لە سلێمانی و هەولێر ئەرا دڵنیاییکردنیان کە ئەوان هاوبەشن، ئیجا گەردینیگ لەلای شیوعیەیل یا کەمینەیل ئەرا چەسپانن ئەوە کە ئۆپۆزسیۆن لەناو ماڵەگە پیشوازی لەلی کریاس، نەک لە دەیشتی، نەخوازیە حکومەتەیلیگ وە دیکۆر ئۆپۆزسیۆن دروس بکەێد، بەڵکم ئەرا دروسکردن هاوپەیمانیەیلیگ جی گشتی لەناویان بوودەو، وەبی کورسی بیخاوەن، کە بەشیگ بویشێد حکومەت بی ئۆپۆزسیۆن راسگانیە.
مادەی 140.. پەیمانیگ تەواو نەوی
لە دەستوور عراق 2005، مادەی المادة 140 جویر ئاوینەیگ بوی ئەرا ئومیدەیل کورد، کە کەرکوک و ناوچە تیکەڵایەیل وە ریفراندۆم یەکلاوە بوون، و ماف ئەرا خاوەن خوەی چوود، وەلێ ئەو پەیمانە تەنیا کڕیگ لەبان کاغەز مەن.
بارزانی جاریگ وت:
"مادەیگ لە دەستوور دیریمن، کە مادەی 140ە، و ناوچەگە خوازێد ئی مادە جیوەجی بکەێد".
وەلێ ری جیوەجیکردنی پڕ بوی لە ریگری، ناکۆکیەیل یاسایی لەبان میکانیزمەیل، وەرخودان سیاسی لە بەغدا، مێابە لەبان سەرپەرشتی ئەمنی و ئیداری، کەرکوک جویر ناونیشانیگ گیرهاتگ مەن، و خەویگ کە وەجی نەهات.
مووچە و داهاتەیل دارایی.. قەیران بڕوایی
مەکتەو وە چە بوود ئەگەر مامووستا مووچە نەگێرێد؟، ئی پرسیارە فرە لەناو ماڵەیل کوردستان کریا دویای قەیران دارایی لەشوین پەلامارەیل داعش، و فراوانبوین مرافەی ناوەین جەمسەریل کوردستان و بەغدا، چەن ساڵیگ مووچەیل دیرکەفتن و لەلییان بڕیا، جاروبار تا چەن مانگیگ، کە قەیرانەگە خیزانەیل خستیادە مەینەتی، و دڵنیایی وە حکومەت کەمەو کردیاد.
بارزانی بڕ ئەو کێشە نەشاردەو، و وە ئاشکرا وت:
"گرنگی حکومەت کوردستان ئیسە خوەی پەیای چارەسەر کار مووچەیل بکریەێد، ماف فەرمانبەرەیل کوردستان، وەرگردن مووچەیلیان چشتیگ سەرەکی و سەروشتیە.
وەلێ مدووەیل ئاسان نەوین، ململانێ وەرد بەغداد لەبان بەش هەرێم لە بودجە، داوەزیان نرخ نەفت جیهانی، ریکارەیل فیدڕاڵی لەبان دەسەڵات هەناردە و وەڕیەوبردن دارایی، لە ئەنجام، حەنگسک رووژانە ناوەین خوازینەیل و داهاتەیل.
هەرچەن ئی مرافە هیمان مەنیەسەی، و تا نویسانن ئی باوەتە ها بەرزەوبوین.
خەون دویاخریای نەفت
لە هۆڵەیل دانوسەنین، نەفت هەمیشە باوەتیگ ئاگرین بویر هەرێم کوردستان خوازێد نەفت خولی وە لویلەیل خوەی هەناردە بکەێد، و داهاتەیلی وە دەس خولی وەڕیەو بوەێد، و حکومەت بارزانی ئەو وەختە، گریەبەسەیلیگ وەرۆ کۆمپانیایل بیگانە واژوو کرد، و کڕیگ وەگەرد تورکیا واز کرد لە 2013.
وەلێ بەغداد هەر جاریگ سکاڵا لەڕی دادگای فیدڕاڵی کلکردیاد، و کاروبار وە هەڕەشەی بڕین بودجە، کە هیشت ئی باوەتە گریەدار بوود وە رێککەفتنەیل هاوبەش.
ئەو دەروازە کە نیەوسیەێد
وەلێ، وەرانەور ئەوە، لەبان ئی هەمکەی ریگریەیلە، نێچیروان لەناو سیاسەتمەدارەیل بەغداد ناسین کە عەتیشەی دەری وازە، تەنانەت وەگەرد ئەوانەگ وە هەڵوێستەیل سیاسی تیژیگ وەگەردی بوینر نەک تەنیا ئەوانەک لەبان دانوسەنین چاشیانە، وەلێ ئەوانەیش کە لە قویلترین ناکۆکی بوین وەرد کوردستان، وەزیرەیل، سەرۆک حزبەیل، یا وەرپرسەیل فیدراڵی لە بەغداد وەگەردی نیشتن، ئەرا داناین نەخشەیل هاوبەش، دویای زەنگبردنیگ لە هەر وەرزیگ.
لە کۆنگرەی “گفتۆگۆ ناودەوڵەتی بەغداد” نێچیروان بارزانی جویر میوانیگ فەرمی لە شان سەرۆک پەرلەمان و سەرۆک وەزیرەیل نیشت، لەناو پرسەیلیگ گیچەڵی ناوەین هەرێم و ناوەند، و لە وتارەگەی وت:
"ئەوەگ لە هەرێم كوردستان خوازیمن و ئومیدی دیریمن، ئەوەسە گشت هیزەیل کوردستانی لە بەغداد وەیەکەو بوون ئەرا وەرگریکردن لە مافەیل هەرێم لە چوارچیوەی عراق فیدڕاڵی، هەمیشە وتیمنە؛ عراق شایستەی ژیانیگ خاسترە".
ئی قسیە تەنیا وتاریگ پرۆتۆکۆلی نیبە، وەلێ نیشانەیگ ئاشکراس کە بارزانی بویەسە وێستگەیگ ری وەپشتسەرنانی نییە، هەناێ دانوسەنین ناوەین بەغداد و هەولێر پەکی کەفێد هەناێ باوەتەیلیگ جویر نەفت و مووچەیل تیەنەبان، پەیام ئەرا بارزانی کلکریەێد، داوای ناوەنگیری لەلی کەن، تەنانەت لە دوژمنەیل دویەکەینگیش، چوینکە لە قویلترین قەیران نووڕیەێد وەپی جویر کەسیگ لایەنەیل مرافە وەیەکەو گردەو کەێد، زیاتر لەوەگ جیاییانەو بکەێد.
ئامرازەیل خوەیڕاگری
بارزانی نەخوازیە جویر ریبەریگ لەناو میژوو توومار بکریەێد کە دویای دەیەیگ تەبایی وە قەیرانەیل رمیاس، کە پشت وە چەن ئامرازیگ بەساد، لە گفتوگۆ لەجیای رویوەڕویبوین، تەنانەت وەرد سەختترین دوژمنەیل، چەسپیان وە دەقەیل دەستووری، تا دانوسەنینەیل وە شەرعیەت بمینن، پلەپلەیی لە سیاسەتەیل، دویر لە بڕیارەیل ملهڕی، وەڵامدان مرۆیی لە قەیرانەیل، وەتایبەت دویای داعش، هەناێ مەکتەوەیل بوینە کەمپ، و هەرێم بویە پەنا ئەرا ئاوارەیل.
ئی سەختیەیلە پرشنگ "دەیەی تەڵایی" کوورەو نەکرد، وەلێ توکمەیی تاقی کردەو، هەرلە مووچەیل گیرهاتگ، و مادەی 140 وەجینەهاتگ، و خەون دویاخریای نەفت، وینەی بارزانی هەر مەن، سەرکردەیگ وە براگماتیک و سەیر لەڕوی زریانەیل وسێد، وەمینەی هاوسەنگی ناوەین مەحاڵ و ریدار.
وەرز دەهەم.. پایان
ساڵەیل 2003–2014 تەنیا دەیەیگ ئاسایی لەناو دەفتەر میژوو نەوین، وەلێ هەکاتی تەماشامردنیگ سینەمایی درویژ بوی، رەنگەیل لەناوی چنە ناو بریقەی تاوەرە نووەیل و سای گوزەشتەی پڕ لە جەنگ، هەرێم گام وەرەو نوا نیاد، جاروبار تکەپا دەێد، وەلێ گشت جاریگ پا دەێدە گەز، جویر یەکێک لە نووەو هوکارەی ریکردن بوود، دویای کاروان ئاوارەیی دویرودرویژیگ.
لە کویەیل، کە جەنگاوەر و کەمپەیل وەخوەیان دین، مەکتەوەیل بەرزەو بوین، و دەنگ زەنگەیل وەگەرد تەقەی گولە هاوماڵی کەێد، و لەو تەختاییەیلە کە سوپایەیل وەبانیەو رەد بوینە، ریەیلیگ واز کریان کە ئاوایەیل وە شارەیلەو بەسنەو، و کڕەیل کارەبا و ئاو کیشیان، چماێ کوردستان ئی گلە بڕیار دەێد چارەنویس خوەی وەدەس خوەی بنویسێد، نەک وە سڵای کەسیگ ترەک.
وەلێ لە پشت ئی وینە، سای درویژیگ هەس، جویر زەنگەیل دیوار نوویگ، لە گشت چشتیگی لە بەرزترین ئاست نەوی، وەلێ چشتیگ راسگانی بوی، دەوڵەمەن لە وانەیل.
لە کوردستان سەکوو فێرکاری رپیگ دروس کریا، مەکتەوەیل دەرەیلیان وە رێکوپێکی واز کەن، زانکۆیەیل لە گشت پارێزگایگ هەن، چەن زوانیگ نشان ناسنامە و وازبوین وەیەکەو دەن، ئاسایش جیگیر، دیبلۆماسەت ری خوەی لە هەولێر پەیا کرد، بەرهەمهاوردن بیگانە پەناگەیگ ئارام وە کوردستانەو دی، لەناوڕاس زەریایگ لە ژاوەژاو.
لەناو ئی سیما، نێچیروان بارزانی نەک جویر ئەندازیاریگ تەنیا وسیێد، وەلێ جویر کەسیگ ئۆکسترا رێک خەێد، زانێد کە ئاوازەگە تەواو نیەوود مەگەر گشت دوژمنەیل لەبان مێزەیل وەیەکەو بژەنن، و مرافەیل کردە کارەیل یەکلاییکردنیگ مەینەتدار وەلێ گرنگ، و حکومەتەیلیگ وەڕیەو برد وەرجەیە ئۆپۆزسیۆن ئاشکرا نەزانستنە، لە بەغداد خوەی ئەو دیوەخانە بوی کە مرافەکەرەیل لەلای نیشتن، ئەگەر لە قویلترین مرافەیان بویاتان.
زانستیاد کە سیاسەت لە کوردستان بازی هاوسەنگیە زیاتر لە بردنەوە، و ئارامی وە زوورکاری تەنیا مقیەتی نیەکریەێد، وەلێ وە وازکردن دەرەیل لەڕوی ئەوەکان، هەرکەس بوود.
ئەو ئەزموونە جویر کاریگ گەورە وە بڕەو بوی، کە ئەو ژنەیلەگ ئەرا یەکەمین جار چگنە ناو حکومەت، ئەو کەمینەیلە کە نوینەرایەتیی راسگانی دینەو، ئەو رووژنامەوانیە کە دەنگ خوەی وەبی رخیگ بەرزەو کرد، و ئەو دیبلۆماسیەتە کە هەولێر کردە دەروازەی وازیگ لەڕوی جیهان، لە هەر سویکیگ لە سویکەیل ئی ئەزموونە، وانەیگ یایگردن بوی، کە بیناکردن دەوڵەت تەنیا ئەرک سیاسەتمەدار نییە، وەلێ وەرپرسایەتی کۆمەڵگایگ وە تەواویە.
لەی ئەزموونە، راسیەیلیگ دیار دان کە ری وەپشتگووشخستنیان نییە، و بیناکردن دەزگایەیل وەشیوەیگ سەردەمیانە کریەێد، و ئابووری وەبان نەفت تەنیا فرە نیەمینێد، و گفتوگۆکردن وەرد بەغداد و هاوسایەیل ئەرا خوەشی نەهاتگە، وەلێ مەرجیگە ئەرا مەنین، و فێرکاری ستوینیگە شانوەشان ئاسایش، کە لە خوەی کەمتر نییە.
زوان خریا وەردەم، وەلێ دەرەیل ئەرا ئەو زوانەیل ترەک واز کریان، نەفت خوەی داهاتە، وەلێ فێرکاری پایە بوی.
وەختیگ میژوو کوردستان لەی وەرزە نویسیەێد، باس ئەوە کریەێد کە دەیەی تەڵایی پڕوپاگەندە نەوی، وەلێ وەختیگ دامەزرانن راسگانی بوی، و نێچیروان بارزانی لەناوی بوی، ئەوەسا ئویشێد کە سیاسەت ئەوە نییە تەنیا بیناسازی بکەێ، وەلێ بڕواسازی بکەێ.
هەولێر، لەو ساڵەیلە، تەنیا هەر پایتەختیگ نەوی، بویە شاشەیگ چشتەیل یەکبڕ نمایش کەێد، قونسوڵخانەیل واز کریەن، فیستواڵەیل کتاو، رێککەفتنەیل نەفت، و کویەیلیگ بیدەنگ تەماشا کەن. هاتنەو تا مەکتەو و زانکۆەیل بوینن هەناێ لە کەژەیلیان بینا کریەن، چماێ ئویشن چەسپیان هەر لەقەی سان نییە، چەسپیان لەو خوازین و ئیرادەس کە دووارە چارەنویس نویسێد.
راسە کە ساڵ 2014 سیماگە بانوخوار کرد، و لەبان گشت ناوچەگە سەخت بوی نە هەر هەرێم وە تەنیا، کە داعش موسڵ و ناوچەیل شانی داگیر کرد، جویر زریانیگ مەلیۆنا ئاوارە وەڕی خوەیەو ماڵێد، وەیکجارەو، مەکتەوەیل بوینە کەمپ ئاوارەیل، و زانکۆیەیل تەختەیل خوەنەواری دیانە کەمپە قەرەباڵغەیل، هەرێم کوردستان خوەی لەنوای تاقیکردنیگ دی کە چەوەڕیی نەکرد، ئایا ئەو زیرخانە کە لە ماوەی دەیەی تەڵایی دروس کریا لەنوای ئی لافاو گەپە وسێد؟.
کارەگە سەخت بوی، ریوبانەیل پر لە خیزان، شارەیل لە خوەیان زیاتر مەردم هاتنە ناویان، داهاتەیل دارایی تەواو بوبن، وەگەرد ئەوەیش، کەسیگ هەس دەرەیل واز کەێد، هەولێر و دهۆك و سلێمانی پیشوازی لە سەدان ھەزار ئاوارە کردن، و دەسکردن وە بەرنامەیل زویوەزوی وەگەرد نەتەوە یەکگرتگەیل و ریخریاگەیل ناودەوڵەتی، هەر کاریگ مرۆیی تەنیا نەوی، وەلێ نشانە بوی کە دامەزراوەیل وەبیخود نەکریانە، و لەبان لاوازییان توانا دیرن بوونە کڕەیل وەرگریکردن کۆمەڵگا.
نێچیروان بارزانی، کە وە درویژایی دەیەی گوزەشتە جویر ئەندازیاریگ ئەرا ئارامی خوەی ناسان، ئی گلە بویە وەڕیەوبەر قەیران، دی ئەو پرسیارە نەمەن چوین مەکتەویگ بینا بکەیمن، وەلێ چوین ئی مەکتەوە مقیەتی بکەیمن تا لەژیر هەولێر خیزان نەڕمێد، دی پرسیار چوین زانکۆەیل زیایەو بکەیمن نەمەن، وەلێ چوین نەیلیمن نەوەیگ وەتەواوی لەناو ئاوارەبوین لە خوەنەواری بووڕیەێدەو؟.
وەشیوەی گشتی، ئەو خەرجەیل وەخت و تەمەنە کە نێچیروان بارزانی لەناو سیاسەتەیل ناو و هەرێمی هەڵی گرد، فرە سەنگین و دیار بوین، کە زیاتر لە سێ دەیە لەناو چالاکی سیاسی و سەرکردایەتی وەردەوام گوزەران کرد، و رەنج و قوربانیەیل گەورەیگ دا ئەرا قایمکردن دەسەڵات، و چارەکردن مرافەیل، و وەجیهاوردن گەشەکردن ئابووری، و مقیەتیکردن ئارامی ناو.
یەواشی ئی کارەیلە سەبریگ تواێد، و نەرمییگ لە نواگیریکردن سەختیەیل ناو و دەیشت، کە بار دەروینی و لەشی و خیزانی گەورەیگ خستە بانی، ئەو مەینەتەیلە کە پەیوەندی وە دانوسەنینەیل درویژماوە دیرن، و وەڕیەوبردن قەیرانەیل، و بڕیارەیل ستراتیژی، پابەندی و ئیرادەی هازداری نشان دەن ئەرا وەجیهاوردن ئەوزەڵکردن و ئاسایش لە ناوچەگە.
هەرچەن ئی مەینەتەیلە خستنەی بان رییگ میژوویی، وەلێ ئەوە چەسپنن کە وەڕیەوبردن ژیان کەسایەتی و سیاسی پەیوەندییگڵ جیاوە نیەکریەێد و قوربانیدان وەردەوام خوازێد، و ئی ریڕەویە وەگەرد سەردەمەوە نشان رکداریی و رۆڵ ناوازەی دەرد لە دروسکردن بانان ناوچەگە.
لەدەسچگن ئەو وەخت و تەمەنە کە نێچیروان بارزانی پیشکەشی کرد لەناو سیاسەتەیل ناوخوەیی و هەرێمی فرە دیارن، کە وەدرویژایی دەیان ساڵ، تەقەلا دا روی هەرێم کوردستان و عراق وەرەو ئارامی و ئەوزەڵکردن و مقیەتیکردن بەرژەوەنیەیل نیشتمانی بکەێد، کە ئەو کارە وەخت و هاز و بەرهەمهاوردن وەردەوامیگ خوازێد.
هەناێ میژوو ئی سەردەمە نویسیەێد، باس ئەوە کەێد کە هەرێم کوردستان دوو ئەزموون لەناویەک وەخوەی دی، یەکەمیان بیناکردن دامەزراوەیل نوو و دیبلۆماسیەت گورج و ئابووری نوو، و دویەمیان رویوەڕویبوین سەختترین تاقیکردن مان و نەمان وەگەرد هاتن داعش، لەناو ئی دوو ئەزموونە، بڕواییگ پەیا بوی کە ئارامی وەختیگ نییە، وەلێ رییگ دویرودرویژە، سەبر و هوکارەبوین و توانای دووارە هەڵسان خوازێد.
پایان ئەو ساڵەیلە وەواز مینێد، ئەرا یەکەم جار، ری پەسەنکردن خوەی دیرێد، کە وانە بکریەێد وە بانان، و دەنگ ئەو ئەزموونە بفچنێد؛ کە ئارامی وە سەبر کریەێد، و بانان لەناو مەکتەوەیل نوسیەێد، جویر نویسانن رێککەفتنەیل.
نێچیروان بارزانی:
"ئی ئارامیە کە دیریمن، بەرهەم قوربانیەیل هاوبەشە، و بیناکردن کوردستان قەت تەواو نیەوود ئەگەر وەیەکەو مقیەتی ئی ئارامیە نەکەیمن و گەشە وەپی نەیەیمن ".
