کورسی کۆتای فەیلی لە پەرلەمان.. ئایا نوینەرایەتی سیاسیە یا هەر نشاندەریگ شیوەییە؟

ماجد سۆرەمێری/ هەرچەن لە ساڵ 2003ەو تا ئیسە یا زیاتر لە بیس ساڵە رژیم وەرین عراق رمیاس، وەلێ هیمان کوردەیل فەیلی، کە خوەیان لە کویەنترین و رەسەنترین مەردمەیل عراقن، تا ئیسە کەفتنەسە ژیر سام پەراویزخستن سیاسی و ئیداری، دویای دەیان ساڵ لەو ستەمکاریە کە رەسیە ناسنامەیان، و بوییینیان، و مافەیل مەدەنییان.

لە بارکردن ئەرا پەراویزخستن نوو

کوردەیل فەیلی، کە کورد و شیعەن، ریشەیان لەناو عراق ئەرا سەدان ساڵ چوودەو، و لەڕوی جوگرافی بەشەو بوینەسە ناوەین بەغداد و دیالە و واست و میسان، بیجگە شارەیلیگ کوردستانی جویر خانەقین و مەنەلی و بەدرە و جەسان و کەرکوک، کە وەگورەی مەزەنەیل نافەرمی، شمارەیان ها ناوەین 1.5 تا 2 ملیۆن کەس، و یەیش ریژەی کەمیگ نییە لەناو دانیشتگەیل عراق، وەلێ ئی بڕ فرە تا ئیسە نەویەسە نوینەرایەتی سیاسییگ کە قەوارەی راسگانیان نشان بەێد، یا دەسمیەتی بەێد لە مسۆگەرکردن مافەیلیان.

 فەیلیەیل لە سەردەم رژیم بەعس کەفتنە وەر بارکردن زوورکاری کە لە هەفتایەیل سەدەی گوزەشتە دەسوەپی کرد، و لەناوەین ساڵەیل 1980–1988 رەسیە بەرزترین شیوەی، هەناێ رەگەزنامەی عراقی لە سەدان هەزار سەنیاوە، و وە دەسپیچگ (بنچینەی ئیرانی) وە زوور باریان کریا، لە وەختیگ فرەی کوردەیل فەیلی لە باوگ و باپیرەو رەگەزنامەی عراقی داشتنە، و وەگەرد ئەوەیش، ماڵ و ماڵداری و داراییان زەفت کریا، و هەزاران لە گەنجەیلیان لەناو زیندانەیل کوشتن.

کۆتای فەیلی: دادپەروەریە یا گوماکردنە؟

دویای رمیان رژیم، و دویای بار و بوە، تەنیا کورسییگ (کۆتا) لەناو ئەنجومەن نویەنەرەیل عراق وە کورد فەیلی دریا، جویر تەقەلایگ شیوەیی تا (دڵیان نەشکنن) و گوایە وەیجویرە ئی پیکاتە نوینەرایەتییگ دیرێد، و پارێزگای واست ئەرای هەڵوژین تا بوودە خاوەن ئی تەنیا کورسیە، وەسنگ ئەوە کە واست یەکیگە لەو پارێزگایەیلە کە ئامادەبوینیگ فەیلی تەقلیدی دیرێد.

  وەلێ وەگەرد رووزگارەو، ئی کورسیە بویە جویر (خەڵاتیگ هەڵوژاردەنی) ئەرا هیزە سیاسیە گەورەیل، وەتایبەت دویای ئەوە کە لە کورسییگ هن پارێزگای واست، بویە کورسی کۆتای نیشتمانی، کە وەیجویرە هیشت لیستەیل هەڵوژاردن تەقەلا بیەن ئەو کورسیە وەدەسیان بکەفێد، وەبی نووڕستنیگ ئەرا ناسنامەی کۆمەڵایەتی یا ریسگای نوینەرایەتیکردن کۆمەڵگایی.

  لە هەڵوژاردن 2021، ئەرا نموونە، تەقەلایلیگ دیار دان لەلای بەشیگ لە حزبەیل سیاسی، کە هیچ سیا و چەرمگیگ لەناو مەردم کورد فەیلی نەیرن، و کەسیگ لەناو کاریگ لە کارەیل فەیلی چەوی وەپییان نەکەفتیە، هاتنە تا ئی کورسیە بوەن، و ئەرا سیاسەت خوەیان وەکاری بارن.

توان ئەو بڕەیل راسگانیە بخەنە پشتگووش 

فرە لە مەزەنەیل بیلایەن ئەرا شمارەی دانیشتگەیل نشان دەن کە ئمڕوو بەغداد پایتەخت لە 800 هەزار تا یەک میلیۆن کورد فەیلی لەناوی هەس، کە وەیجویرە گەورەترین گردەوبوین فەیلیە لە ئاست عراق، لەبان ئەوەیش فەیلیەیل بەغداد هیچ کورسییگ لە پەرلەمان عراق نەیرن، و هەر ئەو تەنیا کورسی کۆتا پەیوەندی وەی درویژەوبوین دیموگرافیە نەیرێد، نەیش بویەسە زوانیگ ئەرا پەڵپەیل سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی ئی مەردمە.

   وەگورەی ئی نوینەرایەتیی ریژەییە ئەرا دانیشتگەیل کە لە سیستەمیل دیموکراتی کار وەپی کریەێد؛ یەک ملیۆن کەس لەلای کەمەو نزیکەی 5 کورسی لە پەرلەمان کەێد، واتە تەنگەوکردن نوینەرایەتی کوردەیل فەیلی وە یەی کورسی، جویر دویرخستنیگ بەرنانەمەدارە، وەلێ وە کەووڵ و شیوەی نوینەرایەتی پووشیاس.

رەفتارەیلیگ وەردەوام ئەرا دویرخستن 

زیان فەیلیەیل لەپای نوینەرایەتیکردن سنووردار پەرلەمانی نەوسیاس، کە تا ئیسە هەزاران لەلییان لە گلەوداین رەگەزنامەی عراقییان بیبەشە، هەرچەن یە زیاتر لە 40 ساڵە وە زوورکاری لەلییان سەنیاسەو، کە یەیش لە مافەیل سیاسی و مەدەنی بیبەشیان کەێد، جویر کاندیدکردن یا دەنگدان، یا دامەزریان فەرمانبەری لە دەزگایەیل حکومەتی، یا وەرگردن بەڵگەنامەیل فەرمی.

 وەرانوەر ئەوە، حکومەتەیل لەشوینیەک لە عراق، هیچ گامیگ راسگانی نەنان وەرەو یەکلاییکردن باوەتەیل یاسایی ئەرا ئەو کوردەیل فەیلیە کە باریان کریا، نەیش ئەرا گلەوداین روی یاسایی و هیمایی ئەرا قوربانیەیل ئەو وەسێدارەدان و کوشتارەیلە کە وەبان ئی پیکاتە جیوەجی کریا، هەمیش بەرنامەیگ فەرمی نییە ئەرا دووارە تیکەڵکردن فەیلیەیل لەناو دامودەزگایەیل دەوڵەت، یا گلەوداین موڵکەیل زەفتکریایان، هەرچەن بڕیارەیلیگ دادوەری ئەرا بەشیگیان دەرچگە.

کۆتا جویر ئامرازیگ ئەرا کاریگ هیمایی  

لەسای ئی هاوکیشەیلە، دیار کورسی کۆتای فەیلی، لە نوینەرایەتیی دادپەروەری بویەسە ئامرازیگ ئەرا کاریگ هیمایی تا روی رژیم سیاسی لەناوی ناو و دەیشت سفی بکەێد، کە بەشداریکردن سیاسی وە شمارەی کورسەیل پەیمانە نیەکریەێد، چەنە پەیمانەکردنی وە توانای کاریگەری لە سیاسەتەیل گشتی، و وەرگریکردن لە مافەیل، و سازین یاسایەیل، و گشت ئەوە لە نوینەر فەیلی (شیوەیی) دویرەو خریەێد، ئەو نوینەرە کە لە دەیشت ژینگەی ئەو مەردمە هاتیە کە بایەسە لە خوەیان بوود تا بوودە نوینەریان.

باوجی نوینەرایەتیی پەرلەمانی ئیسە فرەجار وەلایەن حزبەیلیگ چەسپێد کە  هیچ هەڵسوبنیشیگ راسگانی لەناو فەیلیەیل نەیرن، کە هیلێد کورسی کۆتا بوودە ئامرازیگ بیخود، نە بڕ ئەو ستەمکاری میژوویە نشان دەێد، نەیش شایستەی سیاسی و دیموگرافی.

پەڵپەیل شایستەدار و دویاخریای

داواکردن گلەوداین کورسی کۆتا ئەرا پارێزگای واست، هەرچەن هێماییە، نەبایەس تەنیا بوودە کاریگ پیشەیی یا تەکنیکی لەناو کۆمسیۆن هەڵوژاردن، وەلێ بایەسە لەناو شیوەی دادپەروەری نوینەرایەتییگ بفامیەێد کە لە بنەمایل ئاشکرا وسیاوێد: جوگرافیا، قەوارەی دانیشتگەیل، ناسنامەی کۆمەڵایەتی.

  هەمیش دووارە هەڵسەنگاندن نوینەرایەتیی فەیلیەیل بایەسە دیاریکردن کورسەیل پەرلەمانی نوویگ لە بەغداد و دیالە بگرێدەو، و چارەسەری یاسایی گشتگیر ئەرا باوەت رەگەزنامە، و قەرەبووکردن مادی و دەروینی ئەرا بارکریاگەیل، وەگەرد گرنگی تیکەڵکردن توانا و بەهرەیل فەیلی لەناو دامودەزگایەیل دەوڵەت، وەتایبەت لە دەزگایەیل یاسادانان و جیوەجیکردن، بیجگە ئەوە کە وە شیوەی فەرمی دان وەو تاوانەیلە بنریەێد کە جویر پیکاتەیگ نیشتمانی وەسەریان هات. 

دادپەروەری دویاخریای و بەشداریکردنیگ گومابوی

قسەیگ لە بیناکردن دەوڵەتەیگ دادپەروەر و فرەیی لە عراق نیەکریەێد وەبی وەجیهاوردن بەشداریکردنیگ سیاسی راسگانی ئەرا گشت پیکاتەیلی، و لەنوای گشتیان کوردەیل فەیلی، کە هەر بەشیگ بوینە لەناو مەردم نیشتمانی عراق، و قوربانیەیل گرانیگ ئەرا یەکێتی وڵات پیشکەش کردنە.

  فەیلیەیل داوای بیمەیگ یا سەدەقەیگ سیاسی نیەکەن، وەلێ داوای ماف شەرعی خوەیان کەن لە نوینەرایەتییگ دادپەروەرانە، و هوڵاتیەتییگ تەواو، و دادپەروەرانەی گواستنەوە، و شایستەی ئەوە نیین تەنیا کورسییگ شیوەیی لەناو پەرلەمان وەپییان بیریەێد، بەڵکم دانوەپیدانان ئاشکرا وە میژوویان، و دووارە تیکەڵکردنیان لە بانان عراق جویر هاوبەشەیل راسگانی، نەک تەنیا شمارەیگ ئەرا هەڵوژاردن یا ئامرازیگ سیاسی وەختانە.