کورد لە چەقی قۆناغی چارەسەریدایە
بەدر ئیسماعیل شیرۆکی/ لە پێناو بەرەوپێشبردنی پرۆسەی ئاشتی و وەلامی بەڵێ و بەپیرەوە چوونێکی ئەرێنی بۆ بانگەوازی بەرێز ئۆجەلان، پارتی کارکەرانی کوردستان، پ ک ک لە کۆنگرەیەکی تایبەت، لەهەلومەرجی تایبەت و بەکۆمەڵێک کادری دەستبەژێری تایبەت، کۆنگرەی خۆهەڵوەشاندنەوە و چەک فڕێدانی راگەیاند، کە هەر دوابەدوای ئەوە لە کاردانەوەیەکی فەرمیدا، بەرێز رەجەب تەیب ئەردۆگان، سەرۆک کۆماری تورکیا، سەرباری خۆبواردنی لەناوهێنانی راستەخۆ و بانگکردنی وەکوو رێخراوەکە و سپاردنی پرۆسەکە بۆ ژێر چاودێری و ڕای دەزگای هەواڵگری ئاسایشی نیشتیمانی تورکیا، باسی دووخاڵی گەوهەری دەکات کە جێگای سەرنجن .
بەڕێز ئەردۆغان داوا دەکات کە لایەنگرانی پ ک ک، (کە لەئەدەبیاتی سەرۆک کۆمار، لە هەنگاوێکی بەرەوپێشدا، بە رێکخراوەکە ناو دەبردرێ) لە سەرتاسەری جیهان، دەبێ لەوە بەدوا هاوکاری کۆماری تورکیا بن، نە دژبەری. هەروەها لە بڕگەیەکی دیکەی ئاخافتنەکانیدا بەڕێزیان باس لەوە دەکات، کە شەڕ و بەریەککەوتنەکانی 42 سالی رابردووی نێوان سوپا و پ ک ک زیانی دوو ترلیۆن دۆلاریی لێکەوتۆتەوە. ئەگەر ئەو وتەیە وەها لێکبدرێتەوە، کە ئەو دوو ترلیۆن دۆلارە تەنیا ئەو زیانە مادیە بێت، کە بەر دەوڵەتی تورکیا کەوتووە، دەبێ ئەو زیانە مادیەی پ ک ک چەند بووبێ و دەبێ لە لایەن گەلی کورد، ئەو بەشە لە لایەنگر و ئەندامانی کە دابینکەرانی ئەو داراییەی پ ک ک بوون، بە بەهای لە کیسچوونی چەند وزە و چ ئەرکێک تەواو بووبێ، کە لەئەنجامدا لەهەردوو لا دا هەر تورکیا و ئابوری تورکیا زیانی پێگەیشتووە، ئەوە بەبێ لەبەرچاوگرتنی ئەوهەموو زیانە گیانی و سایکۆلۆژی و جڤاکیانەی لەو شەڕە هەمەلایەنەی بەر هەردوو کۆمەڵگەی کوردی و تورکی کەوتووە، کە نەدەتوانرێ بەتەواوی مەزەندە بکرێ، نە دەتوانرێ لەمەودایەکی زەمەنی دیاریکراودا قەرەبۆ بکرێنەوە.
لەساڵی 1999 و دوای دەستبەسەرکرانی بەڕێز ئۆجەلان، کە پ ک ک ئاگربڕێکی یەکلاکەرەوەی راگەیاند دووچاری هەلەیەکی تاکتیکی مەزن بووەوە، چونکە بەهۆی گیرانی سەرۆکەکەیان، لە ئەو پەڕی سەرلێشێوان و لاوازی و دەستپاچەییدا بوون، ئەو ئاگربڕە لە دۆخێکی هەڵنەسەنگێنراوی سیاسی و سوپایی هاتە بوون، کە لەجیاتی بەهەند وەرگیران و نیازپاکی، خۆزلزانی و لوتبەرزی و رژدی زیادتری دەوڵەتی تورکیای لەسەر هێرشی توندتر و دژوارتر بۆسەر گەلی کورد و هێزە ئازادیخوازەکانی، لە باکوری کوردستان لێکەوتەوە. لەو سەردەمیشدا رێگایێکی کراوە و شانسێک بۆ تێکگەیشتن و بێدەنگهێشتنەوەی چەک و لە ژیاندامانەوەی ژمارەیەکی زۆر مرۆڤ و نەگەیشتنی زیانی مادی بە دوو ترلیۆن دۆلار لەهەردوو لایەنەوە لە ئارادا بوو، بەڵام دەوڵەتی تورکیا پێی وابوو گەمەکەی بردۆتەوەو لە پێگەی سەرکەوتووی جەنگ، رەفتاری لەگەڵ پرسەکەدا کردوو بەردەوامی بەشەڕدا و هەڵێکی مێژوویی لەدەست چوو.
لە هەوڵ و دەرفەتێکی دیکە، لە پرۆسەی چارەسەری و کرانەوەی ساڵی 2013-2015، کە لە رێگای هەڵبژاردن و سندوقی دەنگەوە، دوای نزیک لە یەکسەدە، لە رەدکردنەوە و داننەنان و ئینکاری زمان، رەگەز، جوگرافیا و نەتەوە، کرانەوە و دەرفەتێکی راستەقینە هاتە پێش، ئەو دەمەی ئاک پارتی داوای هاوبەشی لە (ه د پ)ی کوردی لە پێکهێنانی کابینەی حکومەت کرد. مخابن لە خوێندنەوەیەکی ناڕاست وسەراوبنی سیاسەتی ناوخۆیی و جیۆپۆلیتیکیدا، بە راگەیاندنی شەڕی خەندەقەکان، بەرەی ڕادیکاڵی قەندیلی پ ک ک ئەو دەرفەتە زێڕین و دانسقەیەی لە دەست بزاڤی مەدەنی کورد لە باکوری کوردستان هێنا دەرێ. سەرباری هەموو ئەو تیبینییە گوماناویانەی، کە لەسەر فەزای فکری و تۆلێرانسگەرایی کۆمەڵگەی تورکیای ئەو دەم چڕ بوونەتەوە، لە بارەی ئەوەی کە ئایا لە ساڵی 2013-2015 ئەو تێگەیشتن و پێگەیشتنە سیاسی و کولتورە ئاشتیخوازییە هەبووە، کە حکومەتی نوێ ئیرادەی ئەوە بکات، ملی بدابایە بەر پێشهاتە جەماوەریەکانی، لێ بەپێی هەموو لێکدانەوەکان، بڕیاری پ ک ک، هەل و مەرجی ئاشتی گەرچی لەرووی یاسایی گرەنتیکراو و یەکلاکەرەوەش نەبووبێت، دەساڵ تا ئەم ساتەوەختەی هاڵوەشانەوە و چەک فڕێدان بەرەو دوا گەڕاندەوە.
ئەگەر چوونەشاخ و بەکارهێنانی چەک، لە سەردەم و هەل و مەرجێکی تایبەتدا، بۆ ئازادی گەلان پێویستییەکی ستراتیژی بووبێت، دەشێ لە سەردەم دۆخێکی دیکە و لە جیهانی گۆڕاودا، چەکدانان و هەڵوەشانەوەی هەمان رێکخراوی چەکداری، ببێتە ئامانج و ستراتیژی لە پێشینە و هۆکاری وەدەستهێنانی ئەنجام و دەستکەوتی زیادتر. بە ئاماژەیەکی سەرپێیی دیار دەکەوێ، کورد لە دوای پرۆسەی کرانەوەدا لە تورکیا، لە کاری سیاسی و مەدەنیدا دەستکەوتی زۆر و شیاوتری لە چاو بەرەنگاری چەکداری لە شاخ وەدەستهێناوە.
لەساڵی 2009 کورد لەباکور، 59 سەرۆک شارەوانی هەبوو . ئەم رێژەیەی سەرۆک شارەوانییە کوردەکان لە ساڵی 2019 بۆ 102 سەرۆک شارەوانی بەرز بوویەوە.
پارتی کوردیی هدپ، لە ساڵی 2015 ، 29 کورسی پەرلەمانی تورکیای وەدەست هێنا. بەڵام لە پێشڤەچوونێکی بەرچاودا، لە ساڵی 2023 ژمارەی کورسیەکانی بۆ 67 کورسی بەرز بوویەوە.
بە پێی سەرچاوە فەرمییەکانی رێکخراوەکانی مافی مرۆڤ، لە ساڵی 2015 تا کوو ساڵی 2023 لە شەڕ و پێکدادانەکانی نێوان پ ک ک و هێزەکانی سوپا، 6200 کەس کوژراون، ئەوە لە حالێکدا کە لەهەمان زەمەن، لە خۆپێشاندانەکاندا لەسەر شەقام، تەنیا 200 کەس گیانیان لەدەستداوە، لە بارەی ئەوەی کە داتاکان جیاوازیێکی زۆر مانادار لە شێوازی خەبات و زیانەکانی دەخەنە ڕوو، لە لایدیکەدا دەستکەوتەکان جێی قبول و ئەرێنی دەنوێنن و ئەوە رووندەکەنەوە، کە دوای کرانەوەی سیاسی چەندان وەشانخانە بۆ چاپ و وەشانی کوری دامەزران، بەکارهێنانی زمان، بە نوسین و ئاخافتن، موزیک ، هونەر، راگەیاندن بەهۆی تەلەفزیۆن و رۆژنامە و بڵاوکراوەی جۆراوجۆری دیکە. وەدەستهێنانی دەرفەتی کرانەوەو دامەزراندنی زانکۆ و قوتابخانە و کرانەوەی دەرفەت بۆ خوێندن لەو ناوەندانە بەکوردی. ئەوە ژمارەیەک دەستکەوتی بەهاداری خەباتی کوردین بەهەردوو لایەنی شاخ و شاریەوە، گەرچی دەوڵەت ئەو دیاریانەی پێشکەشی بزاڤی مەدەنی کوردی لە شەقام و شار کردووە.
دۆزی کورد لە باکور دوای چوار دەیە، چ بە زیان شکابێتەوە، چ لەقازانج رێی گرتبێتەبەر، ئێستا لە قۆناغێکی نوێ و وەرچەرخانێکی نوێدایە. نە دەبێ بەو وتەیە، کەدەڵێ لەهەر جێگایەک بەر لەزەرەر بگرین قازانجە، بڕوا بکەین، نە ئەوەی دەلێ ماسی هەرکاتێک لەئاو بگیرێ تازەیە. دەشێ ئەو کاتەی بەر لەزەرەر دەگیرێ، زیانەکان ئەوەندە مەزن بووبن، بەشی هیچ قازانجێکی تێدا نەمابێتەوە، لە فەزای نوێی و ئێکۆسیستەمی گۆڕدراوی ناوچەیی و جیهانیشدا، رێی تێدەچێ ئاوەکان ئەوەندە گەنی بووببن، کە گشت ماسییەکانی چۆمی سیاسەتی نێوان کورد و تورکی ژەهراوی کردبێ.
بۆچوون و لێکدانەوەی سۆز ئامێزی ئەو بەشە لە شرۆڤەکارانی کورد، کە دەڵێن لە ژێر گوشاری ئاڵەنگارییە ناوچەیی و جیهانییەکان، تورک ناچار بە هاتنەپێش و نەرمی نواندن بووە، لەوانەیە بایی ئەوەندە نالۆژیکی تێدابێت، کە قەبارەی زیانەکان ئەوەندە مەزن بکات کە بەشی قازانجکردن لە پرۆسەکەی تێدا نەهێڵێتەوە.
لە بەریدیکەشەوە، بەشێک لە بەرپرس و کەسایەتییە کاردانەرەکان لە دەوڵەتی قوڵی تورکیا، لە راگەیاندنەکاندا بەدەنگی بەرز ئەوڕایە بڵاو دەکەنەوە و پێیان وایە، پ ک ک لەژێر گوشار و گورزی سەربازی هێزە شەڕکەرەکانیان، لەبەریەک هەڵوەشاوەتەوە و هیچیان بەسەریەکەوە نەماوە، راگەیاندن ئامادەبوون بۆ چەکدانان لە لایەن پ ک ک، وەکوو خۆڕادەستکردنێکی بێمەرج دەبینن. خۆ لوتبەرزی و بەزلزانینێکە کە بە ئەندازەیەک ئاوەکان لیخن و ژاراوی دەکات، کە هیچ ژینگەیەک بۆ مانی ماسی ساخلەمی تێدا نامێنێتەوە، کە بەکەڵکی مامەڵە و دانوستاندن بێت، کە مژاری ئاشتی لە شکان بپارێزێ.
بەهەموو پێوەرێک، ناوچەی رۆژهەڵاتی ناڤین بەگشتی و ئەو وڵاتانەش کە کوردی تێدا دەژی بە هەر چوار پارچەکەیەوە، لە دۆخی گۆڕان و گوازرانەوەی سیستەمی هزری و کوڵتووری و نوێکردنەوەی سیما و خۆرادەستکردنی ناچاری بۆ ژێر سازوکاری سیاسی و ئابوری و مرۆڤی و باڵادەستیی سیستەمی نوێی جیهانیدایە، ئەو وڵاتانە بۆ ئەوەی لە کاروانی پێشکەوتن و مرۆڤایەتی دوا نەکەون و لە گۆشەیەکی تاریکی مێژوودا لاتەریک نەبن، بەنیازن تادەکرێ دەسەڵاتداری چەقبەستووی یەکسەدەیی خۆیان بەپێی فۆڕم و پێوەرەکانی نوێی سەردەمی ژیری دەستکرد و بیۆتکنۆلۆژیا و سیلیکۆن ڤالی و.... رێکبخەنەوە. کەواتە ناچار بوون تەنیا بەرۆکی کوردی نەگرتووە و ئێمەش تەڤلی شەپۆڵی گۆڕانکاریەکان، ئەو حوکمە ناچارییەمان بەسەردا دەسەپێ، با کەمێک قورستر لە حوکمی ناچاریی نەتەوەکانی سەردەستیش بێت. بەدڵنیایی کورد نەگەیشتۆتە ئامانجی دڵخواز، لێ ئێستا لە چەقی قۆناغی چارەسەریدایە.
