نەهامەتی فەیلیەیل.. بڵویزەی دووچەوەکی و مردن هویرمان

نوری بێخاڵی

لە هاوڵاتیاتی ئەرا نەمان

ئەو جینۆسایدە کە کوردەیل فەیلی لە عراق تویشی هاتن، یەکیگە لە قیزەوەنترین تاوانەیل دژوا مرۆڤایەتی لە میژوو هاوسەردەم ناوچەگە، ئی کار بەدە کە وە درویژایی دەیان ساڵ وەردەوام بوی، و لە دویادویای هەفتایەیل و هەشتایەیل سەدەی گوزەشتە رەسیە لوتکە، لاپەرەیگ زیاندارە لە لاپەڕەیل میژوو نوو عراق، و ئامانج اتی تاوانە کە بەشیگە لە جینۆسایدی کورد لە عراق  وە درویژایی سەدەی گوزەشتە، تمانن ناسنامەی نەتەوەیی کورد فەیلی بوی، و بیبەشکردنیان لە مافەیل هاوڵاتیەیی.

 خەڵکەیل سنوور لەهویراچگەیل     

کوردەیل فەیلی مەردمیگ نەتەوەی کورد شیعەن، و جیاوازن وە زاراوەی خوەیان و کولتوور ناوازەیان، ئی گەلە وەرجە سەدەیلیگ لە ناوچەیل سنووری ناوەین عراق و ئیران جیگر بوین (بەغداد، واست، ديالە، ميسان و بەسرە لە عراق، لوڕستان، کرماشان و ئیلام لە ئیران)، و فەیلیەیل بەشیگ رەسەن بوین لە تیمەڵایی کۆمەڵایەتی عراق، و دەسیان لەناو بیناکردن ئابووری و کەلتووری و کۆمەڵایەتیی بوی.

 کوردەیل فەیلی جیاواز بوین وە کاریان لە بازرگانی و پیشەیی، و ئامادەبوین دیاریگ داشت لە بازاڕەیل بازرگانی لە بەغداد و ئەو شارەیل ترەک، و لەلییان کەسایەتیەیلیگ دیار دان لە چینەیل گرنگ لە جویراجویر لایەنەیل سیاسی و کەلتووری و ئابووری، کە بەیتە بەشیک بنەڕەتی لە میژوو نوو عراق.

تاوان ناسنامە 

سەختیەیل راسگانی کوردەیل فەیلی وەگەرد هاتن حزب بەعس ئەرا دەسەڵات لە ساڵ 1968 دەسوەپی کرد، و وەشیوەیگ دراماتيكی لە سەردەم سەدان حسێن زیایەو بوی، کە لە دویادویای هەفتایەیل دەسەڵاتەگە گردە دەس، سیاسەتەیل دووچەوەکی رژیم بەعس گشت پیکاتەیل ناعرەب لە عراق کردیادە ئامانج، وەلێ کوردەیل فەیلی کەفتنە وەر ستەمیگ دووقاتی لەوەر ناسنامەی دووانەکی نەتەوەیی و مەزهەوییان.

  ئی سیاسەتەیلە وەگەرد ئاڵووزی پەیوەندیەبل عراق و ئیران هات، کە کوردەیل فەیلی لەبان سنوور وە دەسپیچگ بوختکردنیان وە لایەنگری ئیرانی وەکار هاوریان، هەرچەن هاوڵاتی عراقی رەسەن بوین، ئی رەوش جیوسیای ئاڵووزە هیشت بوونە قوربانی سیاسەت تەعریب و جینۆساید لەلایەن رژیم عراق. 

گامەیل جینۆسایدکردن 

جینۆسایدکردن فەیلیەیل وە سێ قۆناغ کارەساتبارەو رەد بویر هەرلە دووچەوەکی و تەنگەوکردن تا قۆناغ بارکردن زوورەملی، تا لە کۆتایی رەسیە جینۆسایدکردن، کە وەی سێ شیوە بوی؛ 

 یەکەم: بڵویزەی دووچەوەکی و کەفتن مافەیل (1968 - 1975)

سیاسەتیل دووچەوەکی وەبان کوردەیل فەیلی وەشیوەیگ پلەپلە دەسوەپی کرد، لە چەسپانن قەیەغە لەبان مافەیل مەدەنی و سیاسییان، کە نەهیشت بڕەسنە پۆستەیل حکومەتی گرنگ، و لە خوەنەواری و کار بیبەش کریان، و دەسکریا وە هەڵمەت زەفتکردن ماڵ و ماڵدارییان وە بڕیگ دەسپیچگ، و رەگەزنامەی عراقی لە فرەیان سەنیاوە وە سنگ ئەوە کە نەچسپیاس ریشەیان عراقیە.

   دویەم:

بارهەڵگرەیل مەرگ و کاروان گلەونەخواردن (1975 - 1980)

وەگەرد زیایبوین ناکۆکی هەرێمی، وەتایبەت دویای رێککەفتن جەزائیر لە ساڵ 1975، سیاسەتەیل بارکردن زوورکاری کەفتە کار، کە حکومەت عراق دەسکرد وە بارکردن دەیان هەزار لە کوردەیل فەیلی وەرەو ئیران، کە و. بارهەڵگر و قەتارەیل لەناو رەوشەیل مرۆیی سەختیگ رەوانە کریان، تەنیا هیشتن چەن کەلوپەلیگ وەرد خوەیان بوەن، و گشت ماڵ و دوکان و پویل و داراییان زەفت کریا.

  سێیەم:

بیدەنگیگ ترەک دەنگ (1980 - 1988)

لە جەنگ عراق و ئیران، جینۆساید رەسیە لوتکەی خویناویی، هەزاران لە گەنجەیل کورد فەیلی سەرنقوم کریان، و کەفتنە وەر شکەنجە و کوشتن، و وەبڕەو دریانە سێدارە، و هەزاران کەس تا ئیسە چارەنویسیان نادیارە.

  رژیم سەدام حسێن شیوەیلیگ وەخشیانە لەی کارەیلە وەکار هاورد، جویر چەک کیمیایی لە بەشیگ لە ناوچەیل کورد، کە هەمیش کاریگەری لەبان کوردەیل فەیلی لەبان ناوچەیل سنووری داشت.

شمارەیلیگ کە گیرن 

مەزەنەیل نشان دەن کە شمارەی قوربانیەیل جینۆسایدکردن کوردەیل فەیلی هاناوەین (100,000) تا (200,000) کەس، لەناویان دەیان هەزار لە کوشیای و بیسەروشوینەیل، و زیاتر (150,000) کەس وە زوورەملی باریان کریاس. 

مردن هویرمان

کاریگەرییەیل جینۆسایدکردن تەنیا لەبان زەردەیل مرۆیی نەوسیا، بەڵکم رەسیە ویرانکردن تیمەڵایی کۆمەڵایەتی و کولتووری کوردەیل فەیلی، خیزاەیل چویچیان، رەفتارەیل کەلتووری گوما کریان، زاراوەی فەیلی چگەدویا لە ئەنجام پارچەبوین و بارکردن، هەمیش قەورسان و شوینەیل ئاسەوارییان ویران کریا.

مناڵەیل بی میلکان وەباوگەیل بی قەور

رزگاربویەیل تویش زیان دەروینی قویلیگ هاتن، لە ئەنجام ئەو وەسەرهاتەیلە، و تویش سەختیەیلیگ لە تیکەڵبوین وەرد ئەو مەردمەیل هاتن کە وە ناچاری چگنە ناویان، وەتایبەت لەناو ئیران، کە فرەیان، و ئەو مناڵەیلە کە لە بیگانەیی لەداڵگبوین، وەبی ناسنامەی دیاریگ گەورە بوین، بیبەش لە رەگەزنامەیگ یا وڵات و نیشتمانیگ، و باوگەیلیان کە وە دەس دارودەسەیل کوشیان و کەسیگ نیەزانێد چوین و لە کوو نریانە خاک، وەبی مەنزڵگا و قەور مەنن.

نەهامەتییگ وەبی وەچەودیەیل 

لەبان سەختی رەهەندیل مرۆیی و یاسایی ئەو تاوانە کە لەبانیان جیوەجی کریا، وەلێ ئەو وەختە فەیلیەیل کەسیگ ئەرایان نەوی گووش لە هاواریان بگرێد، یا کەسیگ بڕەسێدە هانایان لەو کەلەمە کە تویشی هاتن، وەختیگ ستەمکار بەغداد گشتی وەدەس خوەی بوی، و پرس ئەوان گرنگییگ وەخوەی نەسر چوینکە ریڕەوی جیوسیاسی جەنگ سەرد، و جەنگ عراق و ئیران، و بەرژەوەنیەیل ئابووری هیزە گەپەیل وەرد عراق لەو وەختە گشتی دەسمیەتی دان لە تمانن و وەپشتگووشخستن ئی کارەسات مرۆییە، لە ئاست هەرێمی و جیهانی.

دادپەروەری ناتەواو

دویای رمانن رژیم سەدام حسێن لە ساڵ  2003، بەشیگ لە کوردەیل فەیلی ئەرا عراق گلەو خواردن، و زویوەزوی کەسایەتی و کۆمەڵەیل کورد فەیلی دەسکردن وە چالاکیەیل مەدەنی و راگەیانن و پەڵپەیل یاسایی ئەرا داواکردن مافەیل تەواویگ ئەرا رزگاربویەیل، جویر قەرەبووکردن و گلەوداین ماڵ و ماڵدارییان، و دانوەپیدانان فەرمی وە جینۆساید، و زینیکردن ساڵیادیان، وەلێ تویش سەختیەیل فرەیگ هاتن لە گلەوداین ماف و ماڵدارییان، کە گەندەڵی و بیرۆکراسی، و رەوش ئەمنی بەد، گشت ئەوانە ریگری لە دووار ئامادەکردن و تیکەڵبوین کردن، هەرچەن دادگای تاوانی باڵای عراق کە دویای ساڵ 2003 دروس بوی، نووڕیە بەشیگ لە پرسەیل تاوانەیل رژیم وەرین، و وەفەرمی دان وە تاوانەیل جینۆساید کوردەیل فەیلی دا، وەلێ دادپەروەری گشتگیر تا ئیسە وەدەس نەهاتیە.

تا تاوانەگە لە هویرەو نەچوود 

جینۆسایدکردن کوردەیل فەیلی لە عراق، یەکیگە لە تاریکترین لاپەڕەیل میژوو نوو ناوچەگە، ئی کارەساتە گرنگی وەرگریکردن لە مافەیل قوربانیەیلمان خەێدە هویر، و مقیەتیکردن ئەوانەگ لەلییان مەننەسەو لە سیاسەتەیل نەتەوەگەرایەتی و دووچەوەکی، و دووپاتیش لە گرنگی رینەیان وە شیوەیل سیاسی و ئایدیۆلۆژی ئەرا سڕوپووکردن ئی تاوان ناشرینە کە وەبان رەسەنترین پیکاتە لە میژوو ئی وڵاتە جیوەجی کریا، کە بایەس بوی بوودە وڵات ئومید و ئاشتی، لە وەختیگ کە دویای زیاتر لە دوو دەیە، هیمان کوردەیل فەیلی کەفتنەسە ئومید ناوەین خوەڵەکوو و سەراب و ئەو زەخمەیلیانە کە هیمان خاسەو نەوینە.

هاواریگ لە بیاوان

زینیکردن یاد ئی نەهامەتییە و بەڵگەکردنی، نەک تەنیا ئەرکیگ رەوشتیە وەرانەور قوربانیەیل و کەسوکاریان، بەڵکم گرنگە ئەرا بیناکردن بانانیگ لەبان دادپەروەری و یەکسانی و رێزگردن لە مافەیل گشت پیکاتەیل، ئی عراق نووە رویوەڕویبوین ئی میژوو زیاندارە خوازێد و یایگردن لەلی، ئەرا دڵنیابوین لە دووارنەکردن ئیجویرە نەهامەتییگ لە بانان.

پرس کوردەیل فەیلی هەر و سومبولیگ مینێد ئەرا وەرخودان وەرانەور ستەم و نەتەوەگەرایەتی، و هەمیشە خەێدە هویر کە سەربەرزی ئایەم و مافەیل بنەڕەتیی بایەسە لەبان گشت چشتیگ ترەک لە شیوەیل سیاسی و بنەماڵەیی بوود.