دویای دەیان ساڵ جەنگ خویناوی: تفەنگ لە کویە دەرچوود.. ئایا ئاشتی بوود؟

شەفەق نيوز/ لە ئاڵشتبوینیگ دراماتيكی، کۆتایی وە دەیان ساڵ لە جەنگ تیارێد، پارت کرێکاران کوردستان هەڵوەشیان خوەی و کۆتایی خەبات چەکدار دژوە تورکیا راگەیان، لە وەڵامدانیگ کوتپڕ ئەرا بانگەواز دروسکەری و ریبەری عەبدوڵلا ئۆجەلان لە زیندانەو، ئەو بڕیارە کە وەرپرسەیل و پسپۆڕەیل وە مەوقەیگ دوڕیانی باسی کردن کە سنووریگ نەێدە نوای ئەو جەنگە کە زیاتر لە چل ساڵ وەردەوام بوی، و دەر لەڕوی پرسیارەیل نوویگ واز کەێد لەباوەت بانان پرس کورد لە تورکیا و ناوچەگە.

 لە سەنگەر کویەیل لە ئەوپەڕ هەرێم کوردستان، پەکەکە دویای کۆنگرەیگ کە لە ژیروەژیرەو ئەنجام دریا، بەیاننامەیگ دەرکرد لەناوی دووپات کرد کە سەردەم خەبات چەکداری تەواو بوی، و ری ئەرا چگن وەرەو چارەسەر دیموکراتی ئەرا پرس کورد وە ئامرازەیل ئاشتیانە هەس.

ریشەی ئەو جەنگ میژوویە 

پەکەکە وەدەس عەبدولڵا ئۆجەلان لە ساڵ 1978 لە باشوور خوەرهەڵات تورکیا دامەزریا، کە کاریگەر بوی وە هویر مارکسی - لینینی، لە ساڵ 1984ەو حزبەگە دەسکردە جەنگ وەداوای دەوڵەتیگ کوردی سەروەخوەیی، وەرجەیەگ ئامانجی راسەو بکەێد ئەرا داوای حکومڕانی خویەتی و مافەیلیگ گەورەتر ئەرا کورد لەناو تورکیا.

لە نەوەتەیل سەختترین ناوەیل جەنگ بوی، کە لەناوڕاس ئەو سەدە جەنگ رەسیە لویتکە، وە ویرانکردن هەزاران ئاوای و ئاوارەکردن سەدان هەزار لە کوردەیل ناو تورکیا، و لە ساڵ 1999 حزبەگە تویش گورزیگ هات وە دەسگیرکردن ئۆجەلان ریبەری وە ئۆپراسیۆنیگ ناودەوڵەتی.

فەرمان وەسێدارەدان لەبان ئۆجەلان دەرچگ، و دویای ئەوە کە تورکیا سزای وەسێدارەدان لاورد لە ساڵ  2002، سزاگەی بویە زیندانیکردن هەمیشەیی، و هیمان لەناو دوورگەی ئیمرالی لە دەریای مەڕمەڕە زیندانە.

دویای دەسگیرکردن ئۆجەلان، وەشیوەیگ وەختانە جەنگەگە سووکەو بوی، و جەنگاوەرەیل وەرەو دەیشت تورکیا دەرچگن، ئی دە ساڵەگە تەقەلایلیگ ئەرا دانیشتن و باسکردن بوی، دیارترینیان دانوسەنین ژیروەژیر لە ئۆسلۆ (2009-2011) و هەڵمەت ئاشتی ئاشکرا لە دویادویای 2012.

لەبان بانگەواز ئۆجەلان لە ساڵ 2013، پەکەکە ئاگربەسی و کیشانن لە تورکیا راگەیان، ئەو مەوقە ئەوە وە گامیگ میژوویی وەرەو کۆتایی جەنگ دریا قەڵەم، وەلی لە 2015 ئەو کارە شیویا، دووارە بویە جەنگ، و ناوچەیل باشوور خوەرهەڵات تورکیا بەشەیلیگ لە شارە کوردەیل جویر دیاربەکر و نسێبین ویران کریان.

لە دویای ئەو ساڵەیلە، ئەنقەرە زوور سەربازی فرەتەر لەبان پەکەکە هاورد، کە هیشت باێدە ناو کویەیل هەرێم کوردستان، و تورکیا وە گورزەیل ئاسمانی جەنگاوەرەیل پەکەکە لە عراق و سوریا کردە ئامانج، لە وەختیگ ئەنقەرە و ئەمریکا و یەکێتی ئەوروپا پەکەکە جویر ریخریاییگ تیرۆرست قەیەغەکریای دەنا قەڵەم، هەمیش دەسەڵاتەیل تورکیا قەیەغەی حزبویلیگ سیاسی کرد کە پشتگیری کورد کەن، وە دەسپیچگ پەیوەندییان وەرد حزبەگەو، و هەزاران لە چالاکوانەیل لە یەکێتی کۆمەڵگایەیل کورد (KCK) سای سیاسی PKK دەسگیر کردن، ئی سیاسەتەیلە کەشوهەوای تاسن ئەرا دەنگ ئۆپۆزسیۆن لەناو تورکیا دروس کرد، و بڕوایی وە کارەیل ئاشتەوایی وەرین نەهیشت.

رۆڵ هیزەیل هەرێمی و ناودەوڵەتی لەی جەنگە 

جەنگ پەکەکە وەرد تورکیا تەنیا ناوخوەیی نەوی، بەڵکم کاریگەر و وەناویەکچگن بوی وەرد بەرژەوەنیەیل هیزەیلیگ هەرێمی و ناودەوڵەتی، کە لە هەشتا و نەوەتەیل، سوریا پەناگە ئەرا ئۆجەلان و سەربازگەی پشتین ئەرا هەڤاڵەیلی لە تەختایی بیقاع لوبنان پیشکەش کرد، کە ناکۆکی سەختیگ وەرد ئەنقەرەو دروس کرد رەسیە هەڕەشەی سەربازی تورکیا لە دویادویای ساڵ 1998، تا دیمەشق ناچار بوی ئۆجەلان دەرکرد، و دویای ئەوە وە چەن مانگیگ وە وەناوبانگترین هەماهەنگی ناودەوڵەتی دەسگیر کریا.

ئیرانیش لەلای خوەیەو جەنگ وەرد پەل پەکەکە (پەژاک) لەبان زەوی خوەی کرد، وەلێ ئەویش پرس کورد کردە کارت زوورهاوردن لە پەیوەندییەیلی وەرد تورکیا.

 لە عراق، حکومەتەیل یەک لەشوینیەک هەرلە هەشتاگانەو چ وە بیدەنگی یا رێککەفتن ئەمنی ری وە هاتن هیزەیل تورکیا ئەرا ناو باکوور وڵات دان ئەرا وەشوینکەفتن چەکدارەیل پەکەکە، هەرچەن بەغداد وەناوهات تورکیا وە شکانن سەروەری دادە قەڵەم، وەلێ ناچار بوی وەگەردی بگونجێد لەوەر نەتوانای زاڵبوین تەواوەتیی لەبان ناوچەیل کویەی سنووری.

لە ساڵەیل دویایین، بەغدا و ئەنقەرە رەسینە لەیەکفامسنن ئەمنی ئەرا قایمکردن هاوکاری دژوە پەکەکە، تا حکومەت عراقیش ئەرا یەکەمین جاری لە ساڵ 2023 حزبەگە وە ریخریاییگ قەیەغە دادە قەڵەم.

پسپۆڕەیل وتن؛ بەغداد وەو کارە خوازیە دەسپیچگ تورکیا ئەرا وەناوهاتن بسینێدەو، تا دویای ئەوە داوای کیشانن هیزەیل تورکیا لە سەربازگەیلیگ بکەێد جویر سەربازگەی بەعشیقە (زليكان) لە نەینەوا.

سەرمەد بەیاتی شرۆڤەکار ئەمنی و سەربازی ئەرا ئاژانس شەفەق نیوز ئویشێد: ئی گامە گرنگییگ تایبەت ئەرا عراق دیرێد، وەتایبەت ئەرا بانان بویین سەربازی تورکیا لە ناوچەیل سنووری باکوور وڵات، و ئویشێد: ئەگەر ئی بڕیارە بوودە پابەندبوین راسگانی، دی تورکیا دەسپیچگ ئەرا مەنین لەناو عراق نیەمینێد، و دەر ئەرا گلەوخواردن ژیان ئاوایەیلیگ واز کەێد کە یە چەن ساڵیگە چووڵ کریانە.

  ئەمریکا و دەوڵەتەیلیگ ئەوروپی هەڵوێست وریایی داشتن، هەرچەن پەکەکە خستنە ناو لیست تیرۆر، واشینتۆن پشتگیری هیزەیل کورد لە سوریا (قەسەدە و یەپەژە لە جەنگ داعش کردن. 

ئەنقەرە یەپەژە وە لایەنگر سوری ئەرا پەکەکە دەێدە قەڵەم، کە تورکیا خستە رویوەڕویبوین ناڕاستەوخۆ وەرد ئەمریکای هاوپەیمانی لە سوریا، وەگەرد ئەوەیش، واشینتۆن و یەکێتی ئەوروپا پیشوازی وەهەر رووشناییگ ئاشتی کردن، کە پشتگیری لە بانگەواز دەوڵەت بهتشلي (هاوپەیمان نەتەوەیی ئەردۆگان) لە ئۆکتۆبەر 2024 کرد ئەرا مەرەقەزکردن ئۆجەلان ئەگەر کۆتایی وە جەنگ راگەیان.

ئی ئاڵشتبوینەیل هەرێمی دویاییە، دویای رمیان رژیم بەشار ئەسەد لە سوریا لە کۆتایی 2024، و کەمەوبوین دەسەڵات ئیران لەوەر قەیرانەیلی، نووڕیەن جویر رەوشەیل گونجیاییگ ئەرا یەکلاییکردن پەکەکە و دەڵەکدانی وەرەو ئاشتی، کە وەگەرد ئیدارەیگ نوو سوریا کە زیاتر وەرد ئەنقەرە پووڕێد، تورکیا داوای هەڵوەشیان یەپەژە و دەرکردن سەرکردەیلی لە سوریا کرد، و هەڕەشەی ئۆپراسیۆنیگ سەربازی وەبانیان کرد کە پەڵیەیلی وەجی نارێد،  ئی ئاڵشتبوینەیل هەرێمی بزووتنەوەی کورد خستە نوای راسیی نوویگ کە پاڵپشتیکردنی کەمترە، کە هیشت سەرکردەیلی دووارە بنووڕنە خود و بیخودی وەردەوامی خەبات چەکدار.

مەحما خەلیل پەرلەمانی لە پارت دیموکرات کوردستان باس ئەو بڕیارە وە گام میژووی کەێد کە دەسمیەتی لە ئارامی ناوچەگە دەێد، و گفتوگۆ سیاسی وەرەو نوا بەێد.

ئویشێدیش: خەبات چەکدار کارایی سیاسیی لەدەسدا، و بڕوای سەرکردەی حزبەگە یەکەمیان ئۆجەلان، ئەوە بوی کە وەختەگە گونجیاس ئەرا پەسەنکردن ری نوویگ.

هەرلیوا، عەبدولسەلام برواری، سیاسەتمداریگ ناودیار کورد، ئەرا  ئاژانس شەفەق نیوز وت: راگەیانن هەڵوەشیان دویای فامستن قویلیگ لە سەرکردەیل حزبەگە هات کە وەردەوامبوین لە کار چەکداری دی بیخودە،  و دیاری کرد کە ئومید لە وەبان هەڵگەردان ئی گامە ئەرا راسییگ دیار بەسیاس، وە کۆتاییهاوردن وە بویین سەربازی تورکیا، و گلەوداین خەڵک ئاوایەیل سنووری.

راگەیانن هەڵوەشیان پەکەکە دویای کۆنگرەی دوانزەهەم حزبەگە هات کە وەشیوەیگ نهێنی لە ناوچەیلیگ کویە لە هەرێم کوردستان لەناوەین 5 و7 ئایار 2025 هات.

وە بەیاننامەیگ درویژ کە لەلایەن میدیایل نزیک پەکەکە (ئاژانس خەوەری فورات) حزبەگە وت: ئەرکەیل میژووی خوەی تەواو کرد، و بڕیار هەڵوەشیان قەوارەی رێکخستن و کار چەکداری دا.

ئی گامە دویای پەیامیگ لەلایەن ئۆجەلان لەناو زیندانەگڵی لە دوورگەی ئیمرالی هات، کە داوای چەکداناین و کۆتایی کار چەکداری کرد، کە وت: سەردەمەگە ئاڵشت بویە و جەنگەکە بایەسە ئەرا میدان سیاسی بچوود، و ئی پەیامە مشتومڕ فراوانیگ لەناو رزەیل حزبەگە دروس کرد، تا رەسینە دڵنیایی وە گرنگی جیوەجیکردن داوای دامەزرنی.

  حکومەت تورکیا وە وریایی پیشوازی لەی گامە کرد، و وە گەشەیگ دادەی قەڵەم کە شایستەی وەشوینکەفتن هویردە.

هاکان فیدان وەزیر دەیشت تورکیا وت: کارەگە لەلای تورکیا وە یەکلایی نیەزانێد تا دڵنیا وە جیوەجیکردن بڕیارەگە لە راسی ناێدە جی. 

شرۆڤەکار تورک ئیسلام ئۆزکان ئەو بڕیارە وە دەرفەتیگ ناوازە دانا ئەرا کۆتایی جەنگ نەتەوەی لەناو تورکیا.

شانۆی جەنگ 

لە هەرێم کوردستان، پیشوازی فرەیگ وەو بڕیارە کریا.

هەرێم کوردستان مەیدان پشتینەی سەرەکی بوی ئەرا جەنگەگە، کە فرەی جەنگەیل تورکیا و پەکەکە لەبان سنوور باکوور بوی، و زەرەدەیل کیانی و دارایی گەورەیگ لەلی بویەو.

 مەسعود بارزانی سەرۆک پارت دیموکرات کوردستان دووپات کرد لە پشتگیریکردن تەواوی ئەرا سەرکەفتن پرس ئاشتی لە تورکیا، و دەسخوەشی لە هەڵوێست لایەنەیل پەیوەندیدار و گامەیل ئەرێنییان دویای کۆنگرەی پەکەکە کرد، و ئی کارە بڕەسێدە ئەنجام خێریگ ناوچەگە بگرێدەو.

 نێچیروان بارزانی سەرۆک هەرێم کوردستان بەیانامەیگ دەرکرد لەناو پیشوازی لە بڕیار هەڵوەشیان حزبەگە و وازوهازردن لە چەک کرد، و وە گامیگ چارەنویسی زانستەی کە لاپەرەی نوویگ لە ناوچەگە واز کەێد.

وتیش: ئی گامە نشان بەررەسین سیاسی دەێد و ری ئەرا گفتوگۆکردن راسگانی واز کەێد کە پاڵپشتی لە وەیەکەوژیان و ئارامی لە تورکیا و گشت ناوچەگە کەێد، و باس نووڕین هەولێر ئەرا ئەوە کەێد کە گامەیلیگ ئەرێنی لە گشت لایەنەیل پەیوەندیدار وەرانوەری بوود، وەشیوەیگ بنەڕەت ئاشتی هەمیشەیی و گشتگیر بکوتێد کۆتایی وە دەیان ساڵ لە تونوتیژی و زیان بارێد.

 بافڵ تاڵەبانی سەرۆک یەکێتی نیشتمان کوردستان، ئەو بڕیارە وە گامیگ میژووی و چارەنویسی زانست، و دووپات لە گرنگی چارەسەرکردن پرس کورد وە شیوەیگ ئاشتیانە کرد.

 ئی هەڵوێست کوردیە لە سەرکردایەتی کوردستان فامیاس لە رووشنایی کاریگەربوین دویرودرویژ هەرێم وە جەنگەگە، کە ئەو جەنگە بویە مدوو چووڵکردن نزیکەی 700 ئاوای کورد، و ئاوارەبوین خەڵکەیلیان لەماوەی دەیەیل گوزەشتە، بیجگە زەرەدەیل ئابووری لە ئەنجام پەککەفتن کشتوکاڵی و ئاوارەبوون خەڵک.

هەرێم کوردستان هەمیش زەرەدەیلیگ لەوەی گورزەیل تورکیا وەبان ناوچەیلیگ حویێ دهۆک و سلێمانی وەپی رەسیە، وە سنگ وەشوینکەفتن پەکەکە، تەنانەت ئەنقەرە سزای ئاسمانی لەبان فرۆکەخانەی سلێمانی ئەرا چەن مانگیگ لە ساڵەیل دویایین چەسپان، لەوەر بویین سەرکردەیل حزبەگە لەورا.

پسپۆڕەیل نووڕن کە راگەیانن کوتاێێ وە چەکداری لەلایەن حزبەگە شایەت دەر لەڕوی گلەوداین سەنگەرەیل نوویگ لە سیاسەت کورد لەناو تورکیا واز بکەێد، شایەت بکەفیمنە پەیابوین حزب سیاسی نوویگ لەناوزگ پەکەکە، کە محمد ئەمین پێنجوێنی، پسپۆڕ لە کاروبار بزووتنەوەیل کوردی ئەرا ئاژانس شەفەق نیوز ئویشێد.

 وتیش؛ هاتێ حزبەگە ناو خوەی ئاڵشت بکەێد، و سەرکردەیلیگ ترەک دانەێد، وەلێ خەبات وە شیوەی دیموکراسی کەێد.

هەرچەن ئۆجەلان هیمان هاناو زیندانەگەی، وەلێ کاریگەری هیمایی بەرزی هەر مینێد، و توانای ئەنقەرە ئەرا وەکارهاوردن ئی کارە ری ئەرا گفتوگۆکردن گشتگیر واز کەێد، کە شایەت دیاری ئەوە بکەێد ئەگەر ئەو بڕیارە بوونە خاڵیگ ئاڵشتبوین میژوویی راسگانی، یا هەر تەنیا وەرزیگ ترەک بوود لە جەنگیگ کە هیمان تەواو نەویە.

ئمجا چە؟  

هەرچەن گەشبینی هەس، فرە کەس زاننن کە ریەگە وەرەو ئاشتی سەختی و ریگری هاناوی، لەلییان پارچەبوین لەناو پەکەکە، یا دەرکەفتن باڵەیلیگ رادیکاڵ رازی نەوون واز لە چەک بارن.

 نیگەرانی لەلای تورکیا یا خوەرئاوا تەنیا نییە، کە لەناو کورد تورکیا تیکەڵیگ لە ئومید و رخ وەرانوەر ئەو بڕیارە بوی.

لە شارە کوردە گەورەیل تورکیا، دیاربەکر، بەشیگ باس خوەشاڵییان وە تەواوبوین گەردەلویل تونوتیژی کردن، لە وەختیگ بڕیگ وە وریایی مەنن، شکست تەقەلایەیل ئاشتی وەڕین لە ساڵ 2015 لە هویریان مەنیە.

رخداریە گەورەیل پەیوەندی وە چارەنویس هەزاران جەنگاوەرەیل لە کویەیل دیرن، و ئەو چووڵیە کە دویای ئەوان دروس بوود، ئایا لەڕوی سیاسیەو خاوەندارێتی کریەن، ئایا گەرەنتی ناودەوڵەتی هەس، و چارەنویس ئەو ئاوای و ناوچەیلە پەی کە لە ژیر جەنگ بوین؟، ئی پرسیارەیلە وە واز مینن.

لە کۆتایی، پسپۆڕەیل ئویشن تووپەگە کەفتیەسە باوەش ئەنقەرە، کە ئەگەر حکومەت وە گامەیل چاکسازی وڵام دا، جویر لاوردن پاوەن لە حزبەیل کوردی و مەرەقەزکردن زیندانەیل سیاسی، شایەت تورکیا بچوودە ناو وەرز نوویگ لە وەیەکەوژیان، وەلێ ئەگەر جویر خوەیوەدەسدان ناچاری وەگەرد ئی گامە رەفتار کریا، خو ریشەی قەیرانەگە هەر مینێد، وەچەوەڕی دەورانیگ ترەک لە جەنگ.

بڕیارەگە هەرچەن نشانەیگ میژووییە، کۆتایی جەنگ دروس نیەکەێد، بەڵکم سەرتای ری سیاسی دویرودرویژیگە، گەرەنتی ناوخوەیی و هەرێمی و ناودەوڵەتی خوازێد، و نەرمی لە وەڕیەوبردن بەرژەوەنیەیل و وەژیرچگن فرەیی، و لەناو وریایی و چەوەڕی، ئومید ئاشتی لەبان خوازین هەردوگ لایەن وسیاس، و توانایان ئەرا وەپشتسەرنان میراتی خوین، و چگن وەرەو یەکلایی سیاسی گشتگیر.